بعد از گرجستان نوبت چه کشوریست

حسین زربخش

 

چشم انداز بـه موضوع  

مقاله حاضر کوشش دارد بـه شرح تشنجات و درگیری های نظامـی اخیر مـیان روسیـه و گرجستان کـه در نـهایت منجر بـه جنگ و اشغال قسمت هایی از خاک گرجستان درون اوت 2008، قسمت صدوسی وهفت نبرد گله توسط روسیـه شد بپردازد. قسمت صدوسی وهفت نبرد گله نتایج و تبعات این درگیری نظامـی،  تاثیرات شگرفی – هر چند غیر نـهایی - بر مناسبات سیـاسی و اقتصادی، بویژه بر توازن قدرت درون مـیان قدرت های بزرگ جهانی، نظیر ایـالات متحده آمریکا، جمـهوری فدراتیو روسیـه و اتحادیـه اروپا  و همچنین قدرت های منطقه ای، چون ایران و اسرائیل، بویژه درون حوزه انرژی گذاشته است. قسمت صدوسی وهفت نبرد گله ریشـه های تاریخی این منازعات کـه قفقاز و گرجستان درون مرکز ثقل آن قرار دارد؛ این منطقه را چه درون گذشته و چه امروزه بـه محل تصادم و اصطکاک قدرت های بزرگ تبدیل کرده است، جنگی کـه اخیراً قفقاز متحمل و جهان نظاره گر آن بوده است، درون حقیقت جنگی هست که نطفه آغازین آن از دیرباز و از زمان درگیری ها بر سر تسلط بر این چهاراه ارتباطی شرق و غرب ، بسته شده است. جنگی کـه بدرستی ریشـه های تاریخی آن دست یـازیدن بـه منابع و منافع جاده ابریشم باز مـی گردد. جاده ابریشم کـه روزگاری بـه دلیل حجم بسیـار بالای تجارتی کـه به خود اختصاص داده بود. حجم انبوه این سودا، حواشی آن مناطق را بـه نواحی بسیـار ثروتمندی با انباشت گسترده سرمایـه تبدیل کرده بود. بدین ترتیب  بیشترین جنگ های تاریخ بشری نیز - کـه حاکمان و صاحبان قدرت درون شعله ور ساختن آن نقش بسزایی داشتند، دست یـازیدن بـه ثروت و دست رنج ساکنان این نواحی بود. -  درست درون همـین مناطق روی داده است.  بنابراین  برای دست یـابی بـه این شاهراه تجاری شرق و غرب و تمامـی منابع و منافع آن، درون قرن های پیش از مـیلاد که تا به امروزه ، یعنی از زمانی کـه هخاان بر سرزمـین پهناور پرشیـا،- کـه امروزه قطعه ای  از آن بنام ایران نامـیده مـی شود – که تا زمانی کـه امپراتوری های توانگر یونانی و سپس رومـی های سوداگر، تلاش گسترده ای را به منظور دست یـازیدن بـه منابع و منافع این نواحی، بویژه بـه ایران بکار بسته اند، درون بیشتر مواقع قفقاز گرانیگاه برجسته ای  و محل مصاف و اصطکاک به منظور امپراتوری ها ی متنازع وقت بوده است. رویـاروی ها و این جنگ و جدال ها - کـه عموماً به منظور کنترل بر مسیر جاده ابریشم بوده، -  پادشاهان و سردارانی همچون کوروش هخا (529 قبل از ميلاد )، اسکندر مقدونی  ( 323 قبل از ميلاد ) مارلیسینیوس کراسوس، سردار رومـی ( 53 قبل از ميلاد ) و حتی آدلف هیتلر ( 1945)، به منظور استیلای بر این نواحی، مغلوب شده و جان خویش را درون این مـیان از دست داده اند.       

اما درون بررسی موضوع مورد بحث مذکور، درون نظر گرفتن سوابق تاریخی بویژه وقایع اتفاق افتاده  از قرن شانزدهم مـیلادی بـه بعد، راهگشای حائز توجه ای هست که مـی تواند دیدگاه خوانندگان پرسشگر و جویندگان کنکاشگر را بـه موضوع تشنجات و درگیری های نظامـی اخیر درون قفقاز، مـیان روسیـه و گرجستان درون اوت سال 2008، و احتمال بروز یک جنگ سرتاسری از قفقاز- کـه در تاریخ ظهور و افول قدرت های جهانی دارای تاریخچه ای مشخصی بوده - و کراراً از آن بعنوان نقطه آغاز احتمالی  جنگ جهانی سوم نام مـی شود، ذهن را روشن و درک دقیقتری را ارائه داد.

 

مقدمـه : قسمت صدوسی وهفت نبرد گله

جهان درون قرن شانزدهم مـیلادی شاهد دگرگونی های عظیمـی بود. بر اثر سقوط قسطنطنیـه درون سال 1453 مـیلادی توسط عثمانی ها، و بدنبال آن مسدود شدن راه ابریشم، کوشش های جدی به منظور راهیـابی بـه شرق و رسیدن بـه بازاهای غنی آن، سبب پیـامدهای مـهمـی شد؛ درون این قرن، قاره آمریکا بر اثر مسدود شدن را ابریشم توسط ترکان عثمانی، بوسیله کریستف کلمب کشف مـی شود. نظام بورژوازی  در اروپا درون حال نبرد و جدال و از بین بردن حکومت های فئودالی و ملوک الطوایفی وابسته بـه کلیسای و انگیزاسیون هست و به منظور نخستین بار نظام سرمایـه داری درون بندر روتردام خود نمایی مـی کند و در امتداد این رویداد، اروپا شاهد یک رنسانس و رستاخیز عظیمـی مـی گردد، رشد اقتصادی همراه با نگاه بـه سوی تجارت با شرق و توجه بـه جاده ابریشم بـه عنوان گذرگاهی به منظور تبادل و تجارت از غرب بـه شرق و بالعمورد توجه حاکمان و صاحبان سرمایـه و مالاالتجاره  قرار مـی گیرد. بـه موازات این رویداد، جهان درون تقاطع مـیان اروپا و آسیـا شاهد کشمکش ها و زور آزمایی مـیان سه قدرت و امپراتوری رو بـه شکوفایی است. امپراتوری عثمانی کـه خود را درون مصاف با حکومت سانترالیزیم صفویـه کـه از ایدئولوژی اسلامـی با اعتقادات شعیـه تاثیر پذیرفته، درگیر مـی بیند.  و بـه همان تناسب درون نیمـه همان قرن نخستین حکومت مستقل روسیـه تاسیس مـی گردد. این امپراتوری به منظور رشد و بقا خود احتیـاج بـه توسعه درون طول و عرض خویش دارد. توسعه طلبی این کشور درون مسیر طولی آن، این امپراتوری را بـه جنوب مـی کشاند، بـه سرزمـین های جنوبی و آبهای گرم. درون این دکترین، قفقاز بطور اعم و سرزمـین گرجستان بطور اخص بعنوان گرانیگاه، سه امپراتوریِ عثمانی، ایران و روسیـه تزاری قرار مـی گیرد، و این اصطکاک آغازی به منظور افول دو امپراتوری ایران و عثمانی، و در نتیجه ظهور امپراتوری روسیـه تزاری مـی شود. بنابراین بررسی حوادث یک دهه اخیر درون دالان قفقاز، درون ادامـه فرآیند فروپاشی اتحاد شوروی و حضور پررنگ ایـالات متحده آمریکا بواسطه "استراتژی جاده ابريشم"  (Silk Road Strategy Act ) ، ریشـه درون تاریخ مناسبات اقتصادی، اجتماعی و سیـاسی درون این منطقه دارد. کـه توجه ن و یـا کم بهاء بـه این موضوع، درک درستی از مقوله بدست  نمـی دهد.

قفقاز؛ ایران و روسیـه تلاش به منظور احیـا و استمرار امپراتوری

چرا تاریخ روابط ایران و گرجستان، عموماً درون قرن شانزدهم مـیلادی از ویژگی و اهمـیت خاصی برخوردار مـی گردد؟. زیرا درون این ادوار هست که تلاش به منظور ایجاد نخستین دولت سانترالیزم درون ایران شکل گرفت. ایرانیـان کـه با مشکلات متعددی از جمله تسلط آق قویونلوها درون غرب کشور بویژه درون نقاط شمال غربی مواجه بودند. بـه همان تناسب نیز گزارشات متعددی درون دست هست که مـی رساند برخی از طوایف گرجی نیز بـه تلافی کشته شدن هم کیشان مسیحی خود درون مناطق قفقاز بـه دست مسلمانان، درون حال جنگ و گریز با ایرانیـان – مسلمان – درون این نواحی از کشور بودند. متعاقباً گزارش مـی رسید کـه به تشویق و تحریک عثمانی ها، برخی از سرکردگان این گروه های به منظور بدست آوردن غنایم، پی درون پی بـه مناطق مذکور حمله مـی د و اموال و اسباب ایشان را بـه تاراج مـی بردند.

در طول سالهای 1524 که تا 1560مـیلادی، شاه طهماسب اول به منظور مطیع اقوام گرجی چهار بار بـه این سرزمـین لشگرکشی کرد و در آخرین مرحله از لشکرکشی های خود، به منظور نخستین بار بیش از 30 هزار تن از گرجی ها را با خود بـه ایران آورد که تا مگر بدین وسیله مقاومت اقوام گرجی را درون مقابل حاکمـیت نظام صفویـه درون هم بشکند. اما این پایـان ماجرا نبود و مقاومت ها و کینـه خشم انتقام گرجی ها کـه هر روز منابع  انسانی و مالی خود را از دست مـی دادند، کاستی نداشت و طبیعتاً درگیری ها نیز ادامـه داشت، بدین ترتیب حمله طوایف گرجی نیز بـه نواحی آذربایجان درون حدود نیم قرن ادامـه داشت که تا اینکه سلطان جلال الدین خوارزمشاه با سپاهیـانی ورزیده کـه از قزلباش ها و همچنین از نیروهایی کـه از خوانین آن نواحی  جمع آوری و تهیـه کرده بود، توانستند نیروهای گرجی را منـهزم ساخته و اقتدار ایران را درون آن نواحی حاکم سازند.

در دوران شاه عباس اول ( شاه عباس کبیر) کـه اقتدار و نظم بـه گستره وسیعی از ایران باز گشته بود، قفقاز نیز مسخر او گردید و وی از جانب خود داود بیگ گرجی را بـه فرماندهی آن دیـار منسوب کرد، اما طولی نکشید کـه وی با دولت عثمانی بـه تفاهم رسید و بنای ناسازگاری با حکومت مرکزی ایران را گذاشت و در چند جنگ و درگیری با نیروهای وفادار بـه ایران، آنـها را شکست سختی داد و تعداد بسیـاری از آنان، از جمله قزلباش ها کـه نیروهای ورزیده نظامـی ایران بودند را بـه قتل رسانیدند.

شاه عباس از صلح ناپایداری کـه مـیان او و دولت امپراطوری عثمانی برقرار بود، ناخرسند مـی نمود و عثمانی ها را درون این راه صادق و استوار نمـی یـافت. از سوی دیگر نیز خبرهای ناخوشایندی از گرجستان بـه او مـی رسانیدند. کـه بعضی از اقوام گرجی مجدداً سر بـه طغیـان و شورش برداشته و اوامر حکومت مرکزی را متابعت نمـی کنند.

شاه عباس با عجله سپاهی را گرد آورد و در بهار سال 1616 مـیلادی از راه ایـالات گیلان، آذربایجان و ارمنستان بـه گرجستان لشکر کشید و در جنگی کـه در منطقه کاختی درون گرفت کشتار گسترده ای از  اقوام گرجی کرد، بطوریکه درون زمان کوتاهی بیش از هفتاد هزار تن از آنان را بـه شکل فجیع و بی رحمانـه ای بقتل رسانید و تعداد زیـادی از ان و پسران آنـها را کـه شمارشان از صدوسی هزار نفر فزونی مـی گرفت، اسیر کرد. و به محاذات آن نیز بیش از دویست هزار نفر از گرجی ها را درون یک کوچ اجباری بـه ایران منتقل کرده  و آنان را درون برخی از نواحی مرزی شمالی درون گیلان و مازندران و همچنین درون قزوین، فارس،خوزستان و اصفهان کـه پایتخت صفویـه بود، سکنی داد. 1

تعدادی زیـادی از گرجی های کـه در عهد صفویـه بـه ایران کوچ داده شدند درون مسئولیت مرزداری مشغول بـه کار و خدمت بودند. این قوم از بیش از دوهزار و اندی سال پیش همواره مورد توجه و تعرض قدرت های جهان روزگار از جمله امپراتوری ایرانیـان، یونانیـان و رومـیان بودند و سپس، بعد از ظهور اسلام، اعراب نیز به منظور فتح این کشور اقدام د. همـه این واقعیـات سبب مـی شد که تا این قوم بنا بـه ملاحظات جغرافیـای، ناخود خواسته درگیر دفاع، جنگ و ستیر با همسایگان قدرتمند خود باشند.

از قرن شانزدهم مـیلادی کـه جهان درون تقاطع مرزی آسیـا و اروپا شاهد حضور سه امپراتوری قدرتمند، یعنی ایران، روسیـه و عثمانی بود. ساکنان گرجستان نیز خواسته یـا ناخواسته درون مجاری جنگ و درگیری، درون مـیان گرانیگاه قدرت های فوق بویژه شاهان صفویـه کـه سودای امپراتوری نوین ایران درون سر مـی پروراند و همچنین امپراتوری عثمانی کـه خواهان توسعه و استمرار امپراتوری خود بودند و در نـهایت تزارهای روسیـه، کـه به تازگی حکومت امپراتوری یک دست و رو بـه گسترشی را بنا نـهاده بودند، قرار مـی گرفت.

شاه عباس اول، از آنجایی کـه توانایی های جسمـی و فکری اقوام قفقاز را دیده و آزموده بود، درون هنگامـه بازگشت تعداد زیـادی از جنگجویـان گرجی و همچنین صنعتگران ارمنی و گرجی را با خود بـه اصفهان پایتخت حکومت خود آورد که تا از آنـها به منظور ارتقاع و آبادانی کشور و همچنین افزایش دارائی و ارزش افزوده ثروت خود بهره گیرد.

گرجی ها با نشان استعدادها و لیـاقت های منحصر بفرد خود توانستند مدارج پیشرفت و ترقی را بـه سرعت پیموده و با شایستگی کـه از خود بـه نمایش گذاشته بودند، قادر شدند بهب مقامات بالای کشوری بویژه لشگری نائل آیند.  تبهر و زبر دستی نظامـی و دفاعی این قوم بـه حدی بود کـه شاه عباس مغرور را نیز مسخر خود ساخت و او، اوند ایلادزه معروف بـه الله وردی خان را بعنوان نخستین سپهسالار خود پذیرفت و حاکمـیت تمامـی ولایت فارس را نیز بـه او سپرد. الله وردی خان علاوه بر منظم و مدرن ارتش غیر حرفه ای و تازه بنیـاد ایران، منشاء خدمات فراوان علمـی و صنعتی نیز بود، پل الله وردی خان کـه بیشتر با هزینـه شخص خود او ساخته شد. هنوز هم باعث رشک جهانیـان هست و اگر اصفهان نیز بنا بـه دلایلی نصف جهان لقب گرفته است، بی شک بیشتر آن مربوط و مرهون بـه خدمات اقوامـی بوده اند کـه از قفقاز بـه پایتخت آنروز صفویـه، بـه اصفهان کوچانیده شده بودند. این اقوام علاوه بر آن نیز درون معماری، هنر نقاشی و موسیقی خدمات ارزنده ای را بـه ایران تقدیم د.

وقتی الله وردی خان این دنیـا را وداع کرد، شاه عباس بـه پاس احترام این سردار بزرگ خود، درون پیشاپیش دسته ماتم پیشگان و عزاداران، حرکت مـی کرد. بعد از مرگ الله وردی خان، ریـاست سپاه ایرانی بـه فرزند او امام قلی خان رسید؛ او کـه فنون جنگی و لشکری را از  پدر آموخته بود، کوشید که تا باقی مانده نیروهای متجاوز خارجی را از ایران بیرون کند. امام قلی خان درون سال 1622 پرتقالی ها را از جنوب ایران بیرون راند و سپس نیروهای استعماری هلندی را کـه در جنوب شرقی ایران درون بصره انحصارات گسترده ای را درون دست گرفته بودند، از ایران اخراج کرد و بدین ترتیب او توانست حاکمـیت ایران را بر تمامـی نقاط این کشور تسریع دهد. 

با تثبیت حکومت سانترالیزم صفویـه  در قرن هیفدهم مـیلادی و از بین رفتن حکومت ملوک الطوایفی درون ایران، -  که بیشتر اوقات سرگرم جنگ و ستیز با یکدیگر بودند- امنیت بـه کشور بازگشت و بازار و منوفاکتوری ها نیز با رونق مواجه شدند و بدنبال آن اقتصاد کشور نیز با شکوفایی بی بدیلی برخوردار گردید. افزایش تولیدات و شکوفایی اقصاد کشور انگیزه هایی را به منظور راهیـابی بـه بازارهای خارجی جستجو مـی کرد. اروپا کـه نظام  سرمایـه داری و بورژوازی را تازه آغاز کرده، بازاری شد کـه مشتاق کالای شرقی بود. درون این بازار همـه نوع کالا و متاع طرفدار داشت.

یکی از مـهم ترین راهی کـه ایران را بـه اروپا مـی رساند، عبور از خاک عثمانی بود. ایران کـه در مناسبات سیـاسی و اقتصادی خود با امپراتوری عثمانی همواره با مشکلات و جزر و مدهای عقیدتی، مذهبی و سیـاسی مواجه بود، ناچار شد به منظور راه یـابی بـه بازارهای اروپایی امـید خود را بـه سوی گرجستان متوجه نماید.

در دوران شاه عباس کـه صادرات ابریشم ایرانی از اعتبار و منزلت جهانی برخور بود از طریق گرجستان - کـه از چندی قبل حاکمـیت ایران بواسطه سرکوب همـه جانبه مخالفان بر آن تحمـیل شده بود -  به اروپا بویژه بـه ایتالیـا و دیگر کشور های این قاره صادر مـی شد. یکی از مراکز مـهم صادرات ابریشم ایرانی از طریق بندر حاجی طرخان ( آستراخان )  بود. درون آنزمان ادواردز، تاجر مشـهور انگلیسی گزارش جالبی درون این زمـینـه ارائه مـی دهد و مـی نویسد کـه چگونـه حجم بسیـار زیـادی از محصول ابریشم های مرغوب ایرانی از مراکز مـهم تولید ابریشم درون ولایـات شمالی ایران تولید و سپس از قفقاز و از طریق گرجستان بـه غرب صادر مـی شده است.

در طول تمام دوران سلطنت شاه عباس اول  معاملات ابریشم ایران، درون انحصار وی بود، و بغییر از رجال و اعیـان و اشرافی را اجازه حضور درون این حوزه نبود. درون فرمان حکومتی کـه از سوی شاه عباس انتشار یـافته بود، تمام تولید کنندگان ابریشم مـی بایست مجموعه محصول تولیدی سالیـانـه خود را بواسطه  وزیر مربوطه ای کـه از سوی شاه منصوب شده بود، مـی فروختند، و فروش بـه بیگانگان – کـه از آنان بـه نام غیر خودی ها یـا اغیـار نام مـی شد - نیز درون حکم خیـانت و جرم محسوب و شایسته عقوبت  مـی شد. 

شاه عباس درون تمام شـهرهای بزرگ کشور کارخانـه‌های مخصوصی به منظور تولید مسنوجات پشمـین و ابریشمـین و پارچه‌های زربافت گرانبها درون اختیـار داشته و تاسیس چنین کارخانـه هایی درون آن زمان ، تنـها بـه شخص شاه و اعیـان و رجال ثروتمند ایران منحصر بوده است.

اتحاد مقدس مـیان جنگجویـان و کلیسای ارتدوروسیـه

پس از آنکه کاترین کبیر - درون 9 ژوئیـه 1762- ، درون قیـام 3 تیپ گارد ویژه پتر سوم تزار روسیـه، بـه قدرت رسید، ارزش و منزلت کلیسای ارتدوروسیـه بـه همراهی با نظامـیان روسی، بیش از گذشته نزد رهبران این کشور آشکار شد. درون این هنگامـه هست که گارد ویژه به منظور دفاع از مذهب ارتدوو افتخارات ملی روسیـه کـه در مقابل کاترین، همسر پتر سوم  سوگند خورده  و ابراز وفاداری کرده بودند، درون معیت روحانیون ارتدوکس، درون گرانیگاه سیـاست های خارجی امپراتیس کاترین کبیر جایگاه ویژه ای یـافتند. و بدین ترتیب اتحادی  مقدس مـیان جنگاوران روسی  و کلیسای ارتدواین کشور بـه محوریت کاترین کبیر درون دکترین سیـاست خارجی امپراتوری روسیـه پدیدار گردید.

کاترین کبیر بعد از آنکه تمامـی اهرم های قدرت را یکی بعد از دیگری درون دست گرفت، اعلام داشت کـه او خود را حامـی تمامـی ارتدوها، بویژه ارتدوهای منطقه کـه تحت استیلای حکومت عثمانی و ایران قرار گرفته اند، مـی داند و بدین سان او اعلام کرد کـه حاضر هست هر نوع کمک و مساعدت را نسبت بـه آنـها مبذول دارد.

در قرن نوزده مـیلادی بعد از آنکه امپراتوری فرانسه از طریق امپراتوری روسیـه تزاری درون هم شکسته و به سقوط کشانیده شد؛ بدنبال آن به منظور در هم کوبیدن ایران و عثمانی، از استراتژی نگاه بـه هم کیشان مسیحی ارتدوخود درون منطقه پیروی شد. و طولی نکشید کـه جنگ با ایران و امپراتوری عثمانی بر همـین اساس درون جریـان قرارگرفت. 

روسها با بهانـه حمایت از ارتدوهای یونان و دیگر اقوام ارتدومسیحی منطقه، بعد از جنگ های متعدد با امپراتوری عثمانی بالاخره توانستند، قرارداد بوخارست را درون سال 1812 بـه امپراتوری عثمانی تحمـیل کند و  در نتیجه آن، امپراتوری روسیـه تزاری توانست اقتدار چند صد ساله امپراتوری عثمانی را درون منطقه درون هم شکسته و آنرا از بین ببرد. بویژه آنکه درون سال 1828، هنگامـیکه ترکان عثمانی دست بـه قتل و غارت یونانیـان ارتدومذهب زده و جان آنـها را گرفته و دارائی شان را بـه غارت بردند. این عمل ناپسند ترکان عثمانی سبب شد دست امپراتوری روسیـه تزاری به منظور اجرا برنامـه های توسعه طلبانـه و استعماری خود کاملاً گشوده شود. درون نتیجه  در 26 آوریل همان سال، روسیـه بنام حمایت از همکیشان مسیحی ارتدوخود  به دولت عثمانی اعلام جنگ داد. ماشین نظامـی روسیـه کـه آمـیخته بـه ناسیونالیسم و ایدئولوژی مذهبی بود، بـه سرعت تمامـی موانع را یکی بعد از دیگری پشت سر مـی نـهاد، بطوریکه سپاهیـان روسی درون 8 ژوئن همان سال از رود دانوب گذشته و چهار روز بعد از آن وارنا را بـه تصرف خود درآوردند.

نیروهای عثمانی بعد از تحمل شکست های سنگین درون کولوچا ، سیلیستریـا و آدریـانوپل، معاهده پایـان جنگ را درون 14 سپتامبر امضاء کرده و شکست را پذیرفته و در این قرارداد، سلطان مرداد دوم، امپراتور عثمانی علاوه بر صرفنظر از تمامـی ادعای ارضی خود درون قفقاز، استقلال یونان را پذیرفته و مولداوا و والاشیـا را نیز بـه تزار نیکلای اول، امپراتوری روسیـه تحویل داد.

بدین ترتیب امپراتور روسیـه با تحمـیل عهدنامـه ترکمنچای درون سال 1828 بـه ایران و سپس عهدنامـه آدریـانوپل درون سال 1829 بـه امپراتوری عثمانی، توانست استیلای تمام و کمال خود را درون قفقاز و بخش هایی از شرق اروپا، تکمـیل نماید.  در نـهایت درون سال 1878، روسها توانستند بـه حاکمـیت چند صد ساله امپراتوری عثمانی درون این مناطق پایـان دهند و آن نواحی عملاً جزئی از خاک امپراتوری روسیـه تزاری قلمداد گردید.

در جنگ با ایران نیز گرانیگاه این نبرد همچنان حمایت از مسیحان ارتدوگرجستان و ارمنستان و ماترک آنـها بود کـه به جنگی سخت و سرنوشت ساز مـیان ایران و امپراتوری روسیـه تزاری انجامـید کـه در نـهایت بنای ضعف و اضمحلال تدریجی این کشور را فراهم ساخت. درون جنگ ده ساله ای کـه از سال 1803 که تا سال 1813 مـیان دو کشور درون گرفت، و یـا جنگ های دور دوم کـه از سال 1826 مـیان دو کشور شعله ور گردید، حمایت از مسحیـان ارمنی و گرجی، دستمایـه اصلی حاکمان تزاری روسیـه درون این جنگ بود. بنابراین تزارهای روسیـه درون دو قرارداد گلستان درون سال 1813، و سپس درون عهد نامـه ترکمنچای درون سال 1828 نوک نیشتر خود را درون قفقاز بـه رگ ایران فرو د، و جهش و فوران خون ضعف، رمق ایران را گرفت و در نـهایت درون قرارداد آخال تپه بـه سال 1881، با انضمام آسیـای مـیانـه، اقتدار ایران را درون هم شکسته و بی شک حاکمـیت ملی ایران را بـه حاکمـیت دست نشانده روسیـه تزاری مبدل ساختند.

گرجستان نقطه امـید امپراتوری روسیـه تزاری

هنگامـی کـه افواج عثمانی ها و ایرانی ها بنای حمله و غارت بـه ماترک مسحیـان گرجی – کـه از منظر آنـها کافربودند - را نـهادند، زعامـی گرجی چاره ای نمـی دیدند که تا مگر از هم کیشان خود درون روسیـه کمک بطلبند. بدین ترتیب به منظور نخستین بار درون سال 1586 سفراي گرجي درون مسكو درون برابر تزار فئودور ايوانويچ سر تعظيم فرود آورده و بدین سان از تزار روسیـه خواستند کـه ملت آنـها را درون پناه و حاکمـیت خود گرفته که تا مگر بدینوسیله و جان و مال شان را نجات دهند.   

اما این درخواست با استقبال شایسته ای مواجه نشد. درون روسیـه هنوز حکومت سرتاسری قوی تاسیس نشده بود و مبارزه داخلی به منظور در دست گرفتن قدرت درون جریـان بود. نخستین بار درون تاریخ روسیـه، ایوان چهارم سرسلسله ایل روس درون 16 ژانویـه 1547،  اقدام بـه تاسیس اولین دولت مستقل روسیـه کرد و نام ایوان گروزنی ( ایوان مخوف ) را به منظور خود برگزید. او با ایجاد رعب و وحشت همراه با قتل و غارت، نامـی را از خود بـه جای گذاشت. او با شکست چند ناحیـه ایل نشین کـه در مجاورت عشیره ایوان مخوف قرار داشت، توانست با یک استراتژی مشخص، اقتصادی قوی را به منظور ایل خود بوجود آورد و آن راه یـافتن بـه نواحی بـه مراتب گرمسیری جنوب بود. لذا او توجه خود را بـه قفقاز و در نـهایت رسیدن بـه هندوستان را پیشـه خود ساخت. بنابراین وی درون سال 1551 اقدام بـه تصرف قازان نمود و ساکنان آن را درون نـهایت قتل و عام نمود و سپس درون سال 1553 حاجی ترخان را تصرف کرد و مردمان آنجا را نیز درون کمال شقاوت از دم تیغ گزرانید و برای نخستین بار مرزهای جدید روسیـه را بـه جنوب حرکت داد و با دریـای خزر هم مرز کرد.

نگاه بـه جنوب از زمان پادشاهی پتر کبیر از اولویت خاصی برخور دار گردید و این کشور توانست دارای یک دکترین مشخص درون حوزه سیـاست خارجی خود، بویژه درون قفقاز و کشورهای قدرتمند چون عثمانی و ایران باشد .

در آثاری کـه از او بـه جای مانده و به وصایـای پتر کبیر معروف گردیده، تصویر کافی و جامع ای از دکترین سیـاست خارجی او بـه نمایش مـی گذارد، درون بخش هایی از این وصایـا از جمله درون ارتباط با رویکرد جدید سیـاست خارجی این کشور کاملاً مشخص مـی باشد، وی درون این دکتر خود تصریح مـی کند:

" دیگر اینکه حتما چاره جویی های فراوان کرد کـه کشور ایران روز بروز تهی دست تر شود و بازرگانی آن تنزل کند. روی همرفته حتما همـیشـه درون پی آن بود کـه ایران رو بـه ویرانی رود و چنان حتما آنرا درون حال احتضار نگاهداشت کـه دولت روسیـه هرگاه بخواهد بتواند بی درد سر آنرا از پا درون آورد و به اندک فشاری کار خود را بپایـان رساند. اما مصلحت نیست کـه پیش از مرگ حتمـی دولت عثمانی، ایران را یک باره بی جان کرد. کشور گرجستان و سرزمـین قفقاز رگ حساس ایرانست، همـینکه نوک نیشتر استیلای روسیـه با آن رگ برسد، فوراً خون ضعف از دل ایران بیرون خواهد رفت و چنان ناتوان خواهد شد کـه هیچ پزشک حاذقی نتواند آنرا بهبود بخشد. آنگاه دولت عثمانی چون شتری رام ومـهار کرده درون دست پادشاهان روسیـه خواهد بود و نفس آخر را برخواهد آورد، که تا در هنگام لزوم بارکشی کند و پس از آنکه دیگر کاری از آن ساخته نشد حتما سرش را از تن جدا کرد.

برشما لازمست کـه بی درنگ کشور گرجستان و سرزمـین قفقاز را بگیرید و پادشاه داخلی ایران را دست نشاندة وفرمان بردار خود ید.

پس از آن حتما آهنگ هندوستان کرد، زیرا کـه کشوری بسیـار بزرگ و بهترین بازار تجارت هست و هرگاه بدانجا دست یـافتید هر قدر پول کـه بوسیلة انگلستان بدست مـی آید مـی توان مستقیماً از هندوستان فراهم کرد. کلید هندوستان هم سرزمـین ترکستان است، که تا مـی توانید حتما بسوی بیـابانـهای قرقیزستان و خیوه و بخارا پیش بروید که تا بمقصود نزدیکتر شوید و اما تأمل و تأنی را نباید از دست داد و باید از شتاب کاری خودداری کرد. 2      

فرصت زیبنده دیگر به منظور امپراتوری روسیـه درون پاییز سال 1769 بدست آمد. درون همـین سال نیروهای روسی وارد خاک گرجستان شدند. هيراكلي پادشاه كاختي-كارتلي و سلومون پادشاه ايمرتي تصميم گرفتند که تا با كاترين بزرگ امپراتیس روسیـه، درون جنگ بر علیـه تركها درون سال‎هاي 1774-1768 هم پيمان شوند. اما بعلت عدم آشنایی افسران روس با خلقیـات ویژه ای کـه مردمان قفقاز داشتند، طولی نکشید کـه به سبب بعضی از مشکلات دیگر، سربازان روس مجبور شدند که تا گرجستان را ترک کنند.

سربازان روسی درون سال 1783 براساس قرارداد گئورگیفسکی به منظور دومـین بار وارد خاک گرجستان شدند و برپایـه این سند، كاختي-كارتلي  تحت الحمايه امپراطوري روسيه قرار گرفتند، اما بخشی از امپراتوری روسیـه قلمداد نمـی گردید. لیکن اینبار هم طولی نکشید کـه افزایش نائزه جنگ مجدد مـیان امپراتوری روسیـه تزاری و عثمانی، سبب شد که تا مسکو مجبور شود سربازان کارآزموده خود را از گرجستان خارج کند. که تا از آنـها درون جبهه جنگ با نیروهای امپراتوری عثمانی استفاده شود.

بیش از یک دهه بعد، هنگامـی کـه امپراتوری عثمانی درون پی ضربات متعدد روسها بـه حال نزار افتاده بود، نگاه تزار روسیـه بـه قفقاز و ایران تحولی بینادین یـافت، و علائق امپراتوری روسیـه تزاری بـه این نقاط افزایش بنیـادین گرفت. الکساندر اول امپراتور روسيه درون سال 1799 بنا بـه درخواست گئورگی (گرگين خان )، پسر و خانشین هیراکلی پادشاه گرجستان، بخش بزرگی از هنگ شکاری 17 روسیـه را تحت فرماندهی ایوان لازاروف و کوتاه زمانی بعد از آن هنگ پیـاده نظام کاباردین تحت ریـاست سرتیپ واسیلی گولیـاکوف را بـه سوی تفلیس حرکت داد.

بعد از درگذشت آقا محمد خان سر سلسله ایل قاجاریـه، و به سلطنت رسیدن فتحعلیشاه ؛ گئورگی (گرگين خان )، پسر و خانشین هیراکلی پادشاه گرجستان کـه پس از مرگ پدر بـه سلطنت رسیده بود شروع بـه سرپیچی از ایران کرد و به همـین منظور خواستار آن بود که تا حکومت او تحت الحمایـه امپراتوری روسیـه تزاری قرار گیرد. بدین ترتیب درون سال 1801، بـه تقاضای گئورگی از الکساندر اول امپراتور روسیـه، این کشور بـه روسیـه الحاق شد. از این زمان هست که حضور نیروهای روسی درون منطقه قفقاز تثیبت مـی شود. اما درون حقیقت دو دشمن قدرتمند وجود دارد کـه برای حضور درون منطقه حتما منتظر یک رویـارویی عظیم با آنـها بود. ایران و عثمانی. غایتاً این فرصت درون دهه سوم قرن نوزدهم مـیلادی پدید آمد و سر آخر نتیجه نـهایی جنگ بـه نفع ارتش مدرن و منظم استعماری و نیمـه سرمایـه داری روسیـه رقم خورد و این امپراتوری علاوه بر شکست سخت ایران، و همچنین بعد از تجزیـه ایران، با وجود تحمـیل نوعی کاپیتولاسیون، پایـه های انحصار مالی گسترده ای را درون ایران بنا نـهاد. بنابراین، قفقاز درون اواخر قرن نوزدهم  و اوایل قرن بیستم مـیلادی به منظور امپراتوری روسیـه تزاری نقش بسزایی را درون اقتصاد بازی مـی کرد، نفت از چاههای باکو و کالاهای ارزش افزوده درون روسیـه و بعضاً درون گرجستان تولید مـی شد و از گرجستان نیز بـه سایر کشورهای منطقه صادر مـی گردید. 3

هدف امپراتوری روسیـه درون تصاحب قفقاز و گرجستان تمام نمـی شد و مرحله پایـانی سناریو نبود، بلکه قفقاز و گرجستان پله ای نخست به منظور دست یـازدیدن بـه منابع سرشار و کالاهای مرغوب و همچنین بازار های مصرفی گسترده ترکیـه، ایران و هندوستان  و شاید مـهمتر از همـه رسیدن بـه آبهای گرم بود. بنابراین روس ها همان سیـاستی را کـه در ارتباط با گرجستان بـه اجرا گذارده بودند درون ارتباط با ایران درون نظر گرفتند. تضیف ایران درون حد یک حکومت درون حال احتضار کـه تنـها نقطه امـید به منظور استمرار حاکمـیت نظام حاکم بر کشور، حضور پررنگ روسیـه درون این کشور باشد.

نتیجتاً استیلای روسیـه بر گرجستان سبب شد که تا قدرت و اقتدار سیـاسی، اقتصادی و نظامـی امپراتوری روسیـه عملاً به منظور نخستین بار درون تاریخ این کشور بارور شود، و این کشور را درون جایگاه ویژه ای قرار داده  و سکوی مـهمـی به منظور ظهور امپراتوری روسیـه تزاری گردد. درون نـهایت تسلط بر قفقاز سبب شد که تا دو امپراتوری عثمانی و ایران ضعیف و محتضر گردیده و آخرالامر حکومت ایران وابسته بـه امپراتوری روسیـه تزاری گردد.

استبداد روسیـه تزاری و اخوت آزادیخواهان ایران و قفقاز

پس از آنکه کلنل ولادیمـیر پلاتونوویچ لیـاخوف فرمانده بریگارد قزاق با دستور مستقم محمد علی شاه مجلس را بـه محاصره درآورد و سپس ساختمان مجلس شورای ملی را درون روز 23 ژوئن 1908 بـه توپ بست، عده ای از آزادیخواهان کشته و تعدادی نیز از جمله ملک المتکلمـین، مـیرزا جهانگیر خان و قاضی ارداقی را دستگیر و به باغشاه انتقال داده و تحت شنگجه قرارگرفته بودند، کشته شدند.

طولی نکشید بسیـاری از آزادیخواهان کـه پرچم دار انقلاب مشروطیت و جامعه روشنفکری ایران بودند، از ترس شکنجه و زندان از محل اقامت خود گریخته و مخفی شدند، تعداد قابل توجهی از آنـها ناگزیر بودند حتی از ایران بگریزند.

کمتر از یک سال کـه از استبداد محمد علی شاه بر علیـه مشروطه و مجلس شورای ملی مـی گذشت، و سرکوب بـه شدت تمام ادامـه داشت و همچنین مبارزین و مجاهدین یـا بـه زندان و یـا بـه چوبه دار آویخته مـی شدند؛ نیروهای بختیـاری از جنوب بـه فرماندهی علیقلی خان سردار اسعد و نیروهای مبازر گیلانی بـه فرماندهی محمدولی خان تنکابنی، سپهدار اعظم بـه همراهی با انقلابیون قفقازی کـه در صفوفی متحد با مبارزین و آزادیخواهان ایرانی قرار گرفته بودند، بـه سوی تهران حرکت د. اردوی شمال و جنوب درون حاشیـه تهران با یکدیگر تلاقی کرده و با معاضدت و همکاری این نیروها، درون روز 19 ژوئیـه 1909، انقلابیون و مجاهدین پیروزمندانـه بـه تهران وارد شدند. شاه و اطرافیـان او از شدت ترس ناگزیر شدند که تا به سفارت روسیـه تزاری پناهنده شوند. انقلابیون مشروطه خواه  دوباره مجال حضور یـافتند و توانستند خود را وارد عرصه سیـاسی و اجتماعی کشور کنند و متعاقباً بلادرنگ درون مجلس شورای ملی، محمد علی شاه را از مقام سلطنت خلع کرده و فرزند او احمد مـیرزا را بـه جای وی بـه تخت سلطنت نشاندند.

با شکوفایی حکومت نیکلای دوم تزار روسیـه، بارقه های امـید درون مـیان ایرانیـان از مـیان رفت. تباهی، جامعه ایران را بـه منتها الیـه درجه فناپذیری خود رسانید. صاحبان سرمایـه و صنایع، اقتصاد داخلی و منوفاکتوری ها ایران را بـه ورشکستگی مطلق رسانیده بودند. کشاورزی، گارگاه ها و تجار و دیگر صحبان حرفه و فن ورشکسته و راهی کارخانـه های قفقاز مـی شدند  تا بـه کار روزمزدی بپردازند. کارخانـه های قفقاز بـه سرعت و توان روزافزونی کالاهای ارزش افزوده خود را به منظور کشورهای منطقه با نیروهای کار کـه از کشورهای منطقه به منظور یـافتن قوتی لایموت بـه آن سامان مـی رفتند و به بردگی مفرط کشانیده مـی شدند، تهیـه و تولید مـی کرد.

روشنفکران ایرانی نیز از این گزند روسهای تزاری درون آمان نبودند. قزاق های روسی درون ایران هر گونـه حرکت و اعتراضات اجتماعی و صنفی را با شدت سرکوب مـی د. نمونـه این گونـه رفتارها، بـه توپ بستن نمایندگان مردم درون مجلس شورای ملی درون روز سه شنبه 23 ژوئن 1908 بود.

انقلاب اکتبر 1917 روسیـه علاوه بر آنکه جامعه سرکوب شده روسیـه را گامـی بـه پیش برد، درون آغاز امـیدی را نیز بـه آحاد جامعه ایران داد. کشاروزان، کارگران، واحد های تولیدی و تجار کـه هر روز بـه خیل عظیم بیکاران مـی پیوستند از سرنگونی حکومت تزاری درون روسیـه استقبال بعمل آوردند.

در روز يکشنبه 13 آوریل 1917، هشتاد و نـه نفر از مشاهیر، روشنفکران ایرانی و تعدادی از نمایندگان مجلس شورای ملی، تلگرافی بـه مجلس دومای روسیـه فرستادند و پیروزی ملت بزرگ روسیـه را تبریک گفته و آنرا فی البداهه، بـه پرتو درخشانی تشبیـه د کـه سرانجام جهان را روشن و واپسین تاریکی ها را خود خواهد زدود.

طول نکشید کـه دولت بولشویکی روسیـه بعد از درون دست گرفتن قدرت نگاه خود را بـه جنوب معطوف کرد. درون نخستین گام، شورای کمـیسرهای خلق درون 3 دسامبر 1917 درون بیـانیـه ای خطاب بـه مسلمانان روسیـه و ملل شرق،- سیـاست های - امپریـالیزم روسیـه تزاری را محکوم کرده و معاهده های استعماری گذشته چون 1907 و 1915 را ملغی اعلام کرده و اعلام نمود کـه به محض خاتمـه جنگ جهانی اول، نیروهای روسیـه از ایران خارج خواهند شد و حق ایرانیـان را درون تعیین سرنوشت خویش خواهند پذیرفت. کمـی بعد از آن لئو تروتسکی، وزیر امور خارجه اتحاد شوروی، تمامـی معاهدات منعقده مـیان دو کشور را کـه حقوق ایران را تضییع مـی کرد باطل ساخته، و نزدیکی خلقها؛ از جمله خلقهای روسیـه و ایران را آرزو مـی کرد.

پس از فرار نیروهای ارتش سفید بـه فرماندهی ژنرال دنیکن بـه سوی گیلان، و اتحاد با نیروهای انگلیسی درون ایران به منظور مقابله با بلشویک ها، پای نیروهای ارتش سرخ را بـه شمال ایران گشود. ادامـه درگیری نیروهای طرافدار حکومت جدید بولشویکی و ارتش سفیدها درون ایران، حضور نیروهای ارتش سرخ درون شمال ایران را تسریع کرد. درون 19 مـه 1919 واحدهای دریـایی ارتش سرخ درون بندر انزلی پیـاده شدند و در اوایل ماه ژوئن همان سال نیز با مساعدت برخی از رهبران نـهضت جنگل، جمـهوری سوسیـالیستی گیلان – چونان اتحاد جماهیری سوسیـالیستی شوروی- اعلام استقلال کرد.    

همزمان نیز انقلابیون بولشویکی و منشویکی از قفقاز، بویژه از گرجستان گذشته و به شمال ایران درون ایـالت گیلان سرازیر شدند. اشخاصی چون اورژنیکیدزه و گریگور یقکیـان، انقلابیون گیلان از جمله مـیرزا کوچک خان و نواندیشان کمونیستی را تحت حمایت خود قرار دادند.

در سپتامبر سال 1920، گنگره ملل مشرق درون باکو تاسیس و کمنترین درون کشور شوراها شکل گرفت. و این امر سبب شد که تا جمـهوری های قفقاز بعنوان پلاتفرم و بازویی برای  صدور انقلاب کمونیستی بـه کشورهای ایران، خارومـیانـه و شبه قاره هند عمل کند. درون این دوره نیز دولت نو بنیـاد اتحاد شوروی توانست با تسلط بر قفقاز امپراتوری نوین خود را کـه پس از واژگونی خاندان رومانف ها، بـه یک کشور فروپاشیده مبدل گشته بود، از نو برپا و استوار سازد.            

در مناسبات بازرگانی خارجی اتحاد شوروی، ایران درون مـیان کشورهای آسیـایی از منزلت و رونق خاصی برخوردار گردید. بانک ایران و شوروی با جدیت شعبات خود را درون شـهرهای تبریز، انزلی و رشت گشود و بدنبال آن شرکت بازرگانی ایران و شوروی افتتاح گردید. سپس شرکت بازرگانی تولید و صادرات ابرایشم ایران و کمـی بعد از آن شرکت بازرگانی پنبه ایران و شوروی، شرکت حمل و نقل، شرکت قند ایران و شوروی، شرکت نفت ایران و آذربایجان و شرکت نساجی ایران و شوروی قسمت عمده ای از مواد اولیـه و کالاهای بین الواسطه ای اتحاد شوروی را تامـین مـی کرده است. و به همان ترتیب نیز کالاهای ارزش افزوده اتحاد شوروی بـه ایران صادر مـی شده است. بطوریکه  در 8 اکتبر 1927، کميساریـاي تجارت اتحاد شوروي درون بخشي از گزارش خود بـه مناسبت عقد قرارداد تجارتي ايران و شوروي بـه همـین موضوع  اشاره دارد و متذکر مـی گردد که  مبلغ داد و ستد تجاري بين ايران و شوروي درون سال 1920 دويست و بيست هزار روبل و در سال 1922 دو ميليون و دويست و پنجاه و شش هزار بود. اين مبلغ درون طي دو سال 1923 و 1924 بـه بيست و نـه ميليون و هشتصد و بيست و يک هزار بالغ گرديد کـه پنج درصد درون تجارت خارجي اتحاد شوروي را درون آن سال اقتصادي شامل مي شد.

انگیزه های اقتصادی اتحاد شوروی درون نزدیکی با ایران

تجارت خارجی درون ایران نیز همانند تجارت داخلی درون انحصار بخش های بزرگی از بوژوازی سنتی ایران قرار داشت؛ رضا شاه کـه پس از تثبیت قدرت خود، درون تلاش بود که تا گروه های قدرتمند اقصادی دیگر یعنی فئودال ها و بزرگان نیروهایی ایل خانی و به همان تناسب نمایندگان سیـاسی آنان از جمله روحانیون متنفذ و رادیکال را از عرصه سیـاسی ، اجتماعی و اقتصادی ایران بـه حاشیـه براند، دست بـه یک سری از اقداماتی زد. از جمله درون حوزه اقتصادی، درون سال 1932 قانون انحصارات تجارت خارجی را بـه تصویب مجلس رسانید و از آن بعد امور بازرگانی خارجی ایران نیز شباهت های فراوانی با سیـاست های اقتصاد خارجی اتحاد شوروی یـافت.

پس از مسافرت محمدعلي فروغی وزیر امور خارجه ایران بـه مسکو و سپس بازدید لو مـیخائیلویچ كاراخان معاون وزیر خارجه اتحاد شوروی از تهران، تحریم بازرگانی کـه مـیان دوکشور درون زمان رضا شاه صورت گرفته بود، لغو شد و بدنبال آن موافقتنامـه جدیدی درون 26 اوت 1935 درون لندن بـه امضای نمایندگان دو کشور رسید. درون سال 1938 کـه مدت موافقتنامـه مزبور بـه پایـان مـی رسید، دولت ایران با پیشنـهاد جدیدی کـه منطبق با منافع ملی دو کشور باشد را پیشنـهاد مـی دهد کـه این تقاضا مورد مخالفت نماینده دولت اتحاد شوروی قرار مـی گیرد، درون نتیجه روابط بازرگانی مـیان دو کشور عملاً قطع مـی شود. از این بعد روابط سیـاسی درون پرتو بحران مراودات اقصادی قرار گرفت و سبب شد کـه مناسبات مـیان دو کشور ایران و اتحاد شوروی بـه سردی و سپس بـه تیرگی روز افزونی بگراید.

در تابستان سال 1931 قانون ممنوعیّت عضویّت و فعالیت درون سازمانـهای دارای مرام اشتراکی ( مارکسیستی - کمونیستی ) درون ایران تصویب و به اجرا گذاشته شد. درون ماه های مارس و آوریل 1937 بیش از 300 تن کـه عموماً روشنفکران ایرانی بودند بـه ظن ارتباط با محافل کمونیستی قفقاز و یـا مقامات شوروی بازداشت و مورد بازجویی قرارگرفتند، درون این مـیان 53 تن، معروف بـه گروه دکتر تقی ارانی محکوم بـه حبس که تا ده سال گردیدند و متعاقب آن نیز بیشتر ایرانیـانی کـه در قفقاز و آسیـای مـیانـه بسر مـی بردند از سوی مراجع امنیتی و اطلاعاتی شوروی مورد جلب و استفسار قرار گرفتند و تعداد زیـادی از آنـها از آن کشور اخراج شدند. مشـهود هست چنین کنش و واکنشی هایی مناسبات دوجانبه مـیان ایران و اتحاد شوروی را بـه پایین ترین حد و مدارج خود رسانیده بود و دستگاه های تبلیغاتی درون هر یک از کشورها، نظام ایدئولوژیکی دیگری را بشدت مورد حمله و دشنام قرار مـی دادند.

در اثنای جنگ جهانی دوم، اتحاد شوروی عملاً به کشوری با تمامـی مشخصات امپراتوری بزرگ عصر تبدیل گشته بود. با اشغال خاک ایران از سوی نیروهای متفقین درون اوت 1941؛ تبعید رضا شاه از کشور و سپس آزادی زندانیـان سیـاسی و عقیدتی درون ایران همراه با فضای باز سیـاسی؛ انقلابیون مارکسیت از قفقاز مجداً بـه ایران سرازیز شدند و در بعد این واقعه مقامات کرملین عملاً درصدد بودند که تا بخش هایی از انحصارات گذشته دولت تزاری درون ایران را زنده کنند. 

نفت کالای استراتژیکی بود کـه آدلف هلیتر را بـه قفقاز کشانده بود.تا کنترل معادن استراتژیکی نفت باکو درون دریـای خزر را درون دست گیرد. که تا جنگ جهانی دوم قفقاز یگانـه کانون تولید و صدور نفت بـه قاره اروپا بود، نفت عموماَ از چاهای باکو بعد از استخراج از طریق واگن های مخصوص حمل بـه تمامـی نقاط اروپا صادر مـی شد.

کرملین درون سپتامبر 1944، گروهی از متخصصان و دیپلمات های ورزیده خود را راهی تهران کرد که تا برایب و احیـا قرار داد خوشتاریـا اقدامات مناسبی را انجام دهند. دولت اتحاد شوروی خواستار احیـای قرارداد آگاکی خوشتاریـا، و دریـافت امتیـاز نفت شمال از ایران بودند. قراردادی کـه در سال 1916 درون عهد نیکلای دوم، تزار روسیـه درون ایران بسته شد. بدیـهی هست که این قرار داد بعد از تنظیم قرار داد مودت و دوستی ایران و شوروی درون فوریـه 1921 کاملاً از حیض انتفاع ساقط شده بود. بنابراین عدم انعطاف ایران باعث مـی شد که تا مسکو بـه سیـاست انتظار و احتضار روی آورد. بدین ترتیب وقتی درون ماه مـه 1945 بعد از پیروزی نیروهای متفقین درون جنگ دوم جهانی بر علیـه فاشیسم، ایران خواستار تخلیـه و خروج نیروهای ارتش سرخ شوروی از کشورش شد؛ کرملین سیـاستی را کـه در ذهن مـی پرورانید بـه مرحله اجرا گذاشت و از تخلیـه ایران شانـه خالی کرد و عملاً بـه وارد انقلابیون مارکسیت بیشتری از قفقاز پرداخت، که تا مگر بدینوسیله با استفاده از اهرم های فشار بتواند بـه اه اقتصادی و استعماری خود دست یـابد.

زمانیکه ایران درگیر اشغال نیروهای بیگانـه روسی، انگلیسی و آمریکاییـان بود، برخی از روشنفکران و نیروهای دور اندیش ملی ایران بدرستی مـی دانستند، کـه قطعاً دولت های اشغالگر درون پایـان جنگ خواهند کوشید که تا برخی از خواسته های استعماری خود را بـه ایران تحمـیل کنند. لذا درون این مـیانـه، نیروهای ملی از دانش و درایت مردی برخوردار شدند کـه بتواند توقعات قدرت های متجاوز بیگانـه را بی اثر سازند. دکتر محمد مصدق، شاخص ترین آنـها بود کـه توانست درون سال 1944 قانون منع اعطای امتیـاز نفت بـه بیگانگان را بـه مجلس ببرد و بدین ترتیب مانع از امتیـاز نفت شمال بـه اتحاد شوروی شود. هنگامـیکه تحت فشار اتحاد شوروی درون سال 1947، موافقتنامـه قوام – سادچیکف درون مجلس شورای ملی مطرح شد، با توجه بـه اینکه دکتر محمد مصدق دیگر اکنون نماینده مجلس شورای ملی نبود، با ارسال پیـام هایی شفاهی و کتبی به منظور نمایندگان مجلس آنـها را تشویق بـه مخالفت و رد موافقتنامـه قوام – سادچیکف کرد. درون نتیجه چون این قرارداد درون مجلس شورای ملی بـه تصویب نرسید و از حیض انتفاع ساقط شد، ناگزیر روسها مجبور گردیدند که تا با سرشکستگی و همچنین با دستان خالی ایران را ترک کنند.

زنگ ها بـه صدا درون مـی آیند

وودرو ويلسون رئيس جمـهور ايالات متحده درون آغازین هنگامـه جنگ جهاني اول پيش بيني كرد كه درون آينده اعتبار جهاني هر کشوری بـه حجم ذخاير نفتی آن بستگی خواهد داشت. اما روزگاری کـه کینگ هابرت، زمـین شناس نامـی و مشـهور کمپانی شل - کـه از اعتبار ویژه ای نزد متخصصان نفتی برخوردار است،-  در سال 1956، پیش بینی کرد کـه تولید نفت درون آمریکا که تا اوایل دهه 1970 بـه حداکثر خود خواهد رسید و از آن بعد به تدریج کاهش خواهد یـافت، یعنی تولید نفت، منحنی ای بـه شکل یک زنگ خطر بـه وجود خواهد آورد، برخی از صاحب منصبان سیـاسی درون کاخ سفید هشدار او را بسی جدی تلقی د، همچنین وقوع جنگ اعراب و اسرائیل و هشدارهایی مبنی بر کاهش تولید نفت، بطور آشکار و خلل ناپذیری برندگی این سلاح را نزد مقامات کشورهای غربی بویژه مقامات واشنگتن آشکار ساخت.

اما شاید مـهم ترین کابوس ایـالات متحدده آمریکا، پیدایش نظام جمـهوری اسلامـی ایران بود.  آمریکا کـه در روند انقلاب اسلامـی ایران، درون یک قمار بزرگ سیـاسی و بر اساس اشتباه درون محاسبات از بخش مـهمـی از نفت و گاز ایران محروم مانده بود،-  و سالهای بعد از آن نیز روابط خصمانـه و بدور از اعتمادی با یکدیگر داشتند،-  متحمل ضربات بزرگی درون حوزه انرژی گشت. بنابراین واشنگتن قصد داشت که تا از فردای فروپاشی درون اتحاد شوروی، منافع انرژی خود را بـه طور کامل و قابل اعتمادی بـه پیش ببرد. بدین ترتیب این سیـاست درون دولت بیل کلینگتون آغاز گردید، اما آنطور کـه انتظار بود بـه پیش نرفت لیکن وقتی کـه دولت جمـهوری خواه بوش پسر پای بـه کاخ سفید نـهاد، نشان و نماد حضور گسترده  مدیران و کارپردازان کمپانی های نفتی آمریکایی درون جای جای دستگاه دیپلماسی جورج بوش کاملاً برجسته و مشـهود بود.

خانواده بوش ها - از دهه 1950 - درون مدیریت چند کمپانی نفتی آمریکایی درون تگزاس مشارکت داشتند. دیک چنی معاون رئیس جمـهوری آمریکا، مدیر عاملی شرکت "هالی برتون" بزرگترین کمپانی نفتی را برعهده داشت. کوندالیزا رایس، مشاور امنیت ملی و سپس وزیر امور خارجه آمریکا، عضو هئیت اجرائی شرکت شورون بود. دونالد ایوانس، وزیر بازرگانی نیز بیش از یک دهه مدیر عامل شرکت تام بروان بود. بنابراین همانطور کـه پیداست رهبران و مدیران سابق کمپانی های نفتی آمریکایی درون دولت جمـهوری خواه آقای جورج  دبلیو بوش درون مقام های مـهم اقتصادی، دفاعی و سیـاست خارجی ایـالات متحده  آمریکا جای گرفتند.   

همچنین افزایش منحنی تقاضا و مصرف جهانی نفت یکی دیگر از شاخصه های مـهم آغازین آخرین دهه قرن بیستم مـیلادی درون کشورهای صنعتی و یـا کشورهای رو بـه توسعه بود کـه از یک سو  مـی توانست استحکام گروه نفتی دولت بوش را بیشتر مسنجم و وابسته تر کند. از سوی دیگر تقریبا همـین تیم کافی بود جانی تازه و رمقی نو بـه این انجمن داده که تا سیـاست های جاری و ناتمام درون دولت قبلی، منافع ملی واشنگتن را  براساس طرح  منافع طبقاتی خود درون هم آمـیخته و به پیش ببرند.

این موضوع کاملاً بدیـهی بود، چرا کـه خود ایـالات متحده آمریکا یکی از این کشورها بود کـه به تنـهایی یک چهارم نقت مصرفی جهان را بـه خود اختصاص مـی داد.

ماهنامـه بریتیش پترولیوم درون شماره  اوت 1993 گزارش جالب توجه ای درون این باره ارائه مـی دهد، درون این گزارش، آمریکا بزرگترین مصرف کننده انرژی درون جهان معرفی مـی شود که  به تنـهایی حدود 25 درصد نفت مصرفی دنیـا را درون دست دارد. این گزارش درون مقام مقایسه یـادآوری مـی کند کـه مصرف نفت آمریکا درون طی سال 1992 مـیلادی نزدیک بـه 781 مـیلیون تن بوده، درون صورتیکه کـه طی همـین سال مصرف نفت درون کل کشورهای اروپایی غربی 5/623 مـیلیون تن و در ژاپن و چین یعنی دو کشور پیشرفته و در حال پیشرفت، رویـهم رفته 9/386 مـیلیون تن بوده است.

نفت و گاز دریـای خزر غنایم آمریکا از جنگ سرد

در هنگامـه جنگ سرد، کاخ سفید و کاخ کرملین رهبریت هر یک از دو اردوگاه شرق و غرب را درون جهان برعهده داشتند. درون دوران جنگ سرد هر یک از طرفین با هر وسیله و ابزاری و یـا بواسطه هر موقعیت و فرصتی سعی داشتند که تا رقیب خود را با شدت و حدت غیرقابل وصفی مغلوب کنند.

پس از ظهور پروسترویکایِ مـیخائل گورباچف و عدم توفیق او درون اصلاحات حکومتی و سپس فروپاشی اتحاد جماهیری سوسیـالیستی شوروی؛ روسیـه درون چنبره حکومت نالایق بوریس یلتسین و اولیگارشی خانوادگی، حتی که تا آستانـه تجزیـه داخلی پیش رانده شد، فساد حکومتی مردانِ نالایق کـه بیشتر بـه فکر غارت دسترنج ملی بودند، تمامـی شاخصه های فروپاشی امپراتوری روسیـه را عیـان ساخته بود. آمریکا کـه خود را پیروز این رزم جهانی درون طول چند دهه مـی دید، چون فاتحی کـه با هزینـه های فراوان مادی و معنوی، دشمن ایدئولوژیک و اقتصادی خود را مغلوب کرده و به زمـین کوبیده باشد، چونان فاتحی اقدام کرد کـه هر فاتح دیگر اقدام مـی کرد. دست یـازیدن بـه منافع و منابع طرف مغلوب همواره  طبیعت و نتیجه هر جنگ را تشکیل مـی داد. یکی از این منابع و یـا منافع نیز نفت و گاز دریـایی خزر- آسیـای مـیانـه و قفقاز بود.

ذخایر سرشار و متنوع این دریـایی بسته، یکی از غنایم های بسیـار بزرگی بود کـه مقامات آمریکایی بر اساس مصارف داخلی و کنترل جهانی بر این منابع استراتژیکی، بر آن تاکید قاطعی داشتند. درباره حجم منابع نفت این دریـا ارقام متعددی موجود است. حجم نفت دریـا خزر که تا پیش از فروپاشی اتحاد شوروی، کـه توسط مقامات رسمـی این کشور منتشر مـی شده است، ارقام و منحنی مختلفی را نشان مـی داد. ماهنامـه انرژی اکونومـیست درون یکی از شماره های خود مـی نویسد:

"منابع تحقیقاتی " اتحاد جماهیر شوروی " سابق درون نیمـه های دهه 1970 برآورد د کـه در زیر دریـای خزر 35 مـیلیـارد بشکه نفت ذخیره شده است." 4

پس از فروپاشی نظام سانترالیزیم اتحاد شوروی، و آنگاه کـه امکان دسترسی آزاد و بیشتر بـه چاهای نفتی دریـای خزر از سوی کارشناسان غربی مقدور و ممکن گشت و بسیـاری از کمپانی های معظم نفتی را نیز بـه این نواحی کشانید؛ گزارشات منتشره جدید، درون حجم اولیـه آن کـه توسط دانشمندان شوروی ارائه شده بود، تردید بنیـادین نشان داده، براساس، " آخرین تحقیقاتی کـه کارشناسان غربی بعد از فروپاشی اتحاد شوروی بـه عمل آورده اند، نشان مـی دهد کـه دریـای خزر با بیش از 68 مـیلیـارد بشکه ( 092/9 مـیلیـارد تن ) نفت، بعد از خلیج فارس و سیبری مقام سوم را درجهان داراست." 5

اما این آمار نقطه پایـانی و قطعی ذخایر این دریـایی بسته نبوده، بطوریکه اکنون آمار و منحنی دیگری  حجم  ذخایر بیشتری را نشان مـی دهد. کمپانی نفتی بریتیش پترولیوم کـه مطالعات و فعالیت‌های اکتشافی و همچنین سرمایـه گذاری های گسترده ای را درون حوزه نفت و گاز دریـای خزر انجام داده است، درون گزارشی درون سال 2006 با تایید این موضوع، حجم منابع هیدروکربنی این دریـای را قطعاً بسا ارقامـی بیشتر از این مـی داند. " این شرکت بزرگ جهان حجم ذخایر تایید شده نفتی درون دریـای خزر را ۱۸۴‌مـیلیـارد بشکه بیشتر از مـیزان تایید شده و حجم ذخایر گازی احتمالی را ۲۹۳‌هزار‌مـیلیـارد پای مکعب بیشتر از مـیزان تایید شده اعلام کرد. " البته درون گزارشاتی کـه پیرامون فعالیت های اکتشافی این کمپانی جلب توجه بیشتری مـی کند، احتمال اکتشاف بیشتر نفت و گاز درون دریـای خزر است، بطوریکه " این شرکت پیش‌بینی مـی‌کند حجم ذخایر نفت و گاز دریـای خزر پنج برابر حجم ذخایر کشف شده کنونی باشد کـه در صورت تحقق این پیش‌بینی و استخراج ذخایر کشورهای اطراف دریـای خزر قدرت رقابت بالایی با کشور عربستان سعودی پیدا مـی‌کنند. حجم ذخایر تایید شده نفت و گاز دریـای خزر که تا سال ۲۰۱۰ مـیلادی بـه ۱۵‌درصد از مجموع ذخایر تایید شده جهان مـی‌رسد و این منطقه توان تولید روزانـه ۴.۱ مـیلیون بشکه نفت را خواهد داشت." 6

آیـا حتما این مقدار از حجم ثبت شده از نفت و گاز دریـای خزر را نـهایی شده اعلام کرد و تلاش های دیگری به منظور کشف و استخراخ آن بعمل نخواهد آمد.  بعد از انتشار گزارش کمپانی نفتی بریتیش پترولیوم درون سال 2006، همراه با افزایش قیمت جهانی نفت بـه محاذات افزایش تقاضا عمومـی به منظور نفت و گاز، دگرباره  توجه بـه نفت دریـای خزر بیشتر از گذشته شده است. 7

موضوع از آن جایی جدی مـی شد کـه هنوز چین بـه جهش های بزرگ اقتصادی دست نیـافته بود، بنابراین محاسبات منابع غربی درون ارتباط با مـیزان مصرف درون جهان بسرعت ارقام تصاعدی را پیمود. بطوریکه ماهنامـه لوموند دیپلماتیک درون شماره ماه نوامبر 1994، بـه نقل از " آژانس بین المللی انرژی " برآورد کرده بود کـه تا سال 2010، مـیزان مصرف روزانـه نفت درون جهان حدود 42 درصد افزایش یـافته و به از 65 مـیلیون بشکه بـه حدود 92 مـیلیون بشکه درون روز خواهد رسید. 8      

توسعه ناتو؛ گرانیگاه چالش روسیـه و آمریکا

تاثیر نقش ناتو (سازمان پیمان اتلانتیک شمالی) درون تضعیف امپراتوری شوروی درون دوران جنگ سرد، بر هیچ تحلیلگر و محققی پوشیده نیست. اما تاثیر روند توسعه ناتو بـه سوی مرزهای جمـهوری فدارتیو روسیـه، و حضور این سازمان قدرتمند نظامـی درون داخل جغرافیـای اتحاد شوروی سابق – کـه از آن بعنوان حیـات خلوت روسیـه نام مـی شود -، فصل دیگری هست که بر سلسله مراتب اعصاب روسیـه تاثیر بمراتب مخربتری را بجای گذاشته است. روند این واقعه از زمانی آغاز مـی گردد کـه رهبران کشورهای عضو ناتو درون نشست خود  در روزهای 8 و 9 ژوئیـه 1997 درون مادرید حضور بـه هم رساندند تا  در مورد نخستین مرحله گسترش ناتو بـه سوی شرق – بعد از فروپاشی اتحاد شوروی -  به توافق برسند. درست درون همـین روز و در همـین جلسه بود کـه سران این سازمان موافقت خود با عضویت کشورهای لهستان، مجارستان و چک – از اعضای سابق پیمان ورشو- را درون ناتو اعلام د. لیکن باز این پایـان ماجرا نبود، چرا اینکه رهبران مذکور درون اقدامـی دیگر درون پایـان این نشست با انتشار بیـانیـه ای رسمـی اعلام داشتند: کـه " درهای ناتو همچنان بـه روی دیگر کشورهای اروپای شرقی و مرکزی کـه حائز شرایط عضویت شوند، باز خواهد بود" و سران ناتو بر اساس مفاد این بیـانیـه درون جهت جذب اعضای جدید درون حوزه کشورهای شرق اروپا وعده دادند که تا بار دیگر درون سال 1999 به منظور " بررسی پیشرفت کار" گرد خواهند آمد که تا اقدامات مقتضی دیگری را انجام دهند.

البته امضاء این توافق نامـه بدون حصول موافقت روسیـه امری سخت الوصول مـی نمود. فراموش نشود بوریس یلتسینی کـه از او بعنوان رئیس جمـهوری غربگرا درون کاخ کرملین یـاد مـی شود نیز مواففت خود را از پیش با روند توسعه ناتو بعمل آورده بود، او درون 27 مـه همان سال بـه همراه رهبران شانزده کشور عضو سازمان پیمان آتلانتیک شمالی، سندی را تحت عنوان " سند بنیـانی درون مورد روابط متقابل،همکاری و امنیت بین ناتو و روسیـه" درون پاریس بامضاء رسانید، کـه در حقیقت سندی هست مبنی بر رضایت رئیس جمـهوری روسیـه و عدم مخالفت او با توسعه ناتو بـه سوی شرق قاره اروپا. کـه قرار بود درون ژوئیـه 1997 درون پایتخت اسپانیـا برگزار شود.  

گسترش ناتو این دشمن روسیـه از دیر باز، اسباب جدال فراوانی را نیز درون داخل این کشور بـه همراه آورد، نخست، ناسیونالیست ها، بویژه سوسیـال ناسیونالیست هایی کـه از غرب بدلیل حمایت از جدای طلبان چچنی درون عذاب و وحشت بودند بـه این اعتراضات دامن زدند. بطور مثال الکساندر لبد، ژنرال و سياستمدار پاپوليست و ملی گرای روسيه و نامزد دور پیشین انتخابات رياست جمـهوری - کـه از منظر آراء درون مکان سوم قرار داشت - ، بـه این اقدام واکنش منفی نشان داد. لبد طی مقاله ای کـه در روزنامـه پرطرفدرا ایزوستیـا، بـه چاپ رسانید، امضای سند از سوی بوریس یلتسین، رئیس جمـهوری روسیـه را مساوی با تسلیم شدن این کشور خواند، وی درون این مقاله ادعا کرد کـه اگر درون انتخابات ریـاست جمـهوری روسیـه بـه پیروزی رسیده بود، بطور قطع با گسترش ناتو، با هر امکان و ابزاری مخالفت مـی کرد. او درون این مقاله اذعان مـی داشت کـه توافق نامـه مذکور بلی یـالتای دومـی هست که حق و حقوق روسیـه درون آن نادیده انگاشته و حذف شده است، چراکه او معتقد بود سند فوق از یک سو منافع و حوزه نفوذ آمریکا و ناتو یعنی طرف پیروز درون جنگ سرد را مشخص مـی کند. اما از سوی دیگر منافع مبرم روسیـه کـه طرف بازنده درون این جنگ بوده با تمامـی حق و حقوق – مسلمِ - خود بـه کناری گذاشته و تحقیر شده است؛ او استدلال کرد کـه آری روسیـه بـه این ترتیب سند تسلیم نـهایی خود را امضا کرده است. 9       

جامعه ملتهب روسیـه کـه در حال گذار از ایدئولوژی کمونیسم بـه ناسیونالیسم روسی بود، تحت تاثیر چنین وقایع ای بـه شدت بـه تلاطم افتاد، بویژه آنکه نیروهای ناسیونالیسم مترصد بودند که تا حکومت بوریس یلتسین را کـه از او بعنوان دولتی نالایق و طرفدار غرب -  که عامل بـه توپ بستن مجلس این کشور درون سال 1993 بود،- را بـه حاشیـه رانده و یـا او را از مسند قدرت حذف کنند. اما وقتی حدس و گمان ها مبنی بر حضور ناتو درون دالان قفقاز با تفصیل بیشتری بـه مـیان آمد، امواج این خبر جامعه ملی گرا روسیـه را آنچنان منقلب و ملتهب ساخت، بطوری کـه انتشار امواج و لزرش های این شوک و پخش حدس و گمان های آن، کرملین را نیز درون امان نگذاشت. خبری را کـه خبرگزاری رویتر از این موضوع مخابره مـی کند، عمـیق تاثیر گذاری این حادثه را روشن مـی سازد کـه چگونـه رئیس جمـهور غربگرای روسیـه را نیز متاثر ساخته و او را بدینسان بـه تلاطم انداخته هست تا بلکه واکنش مناسبی را درون مقابل جامعه ناسیونالیستی و به هیجان آمده روسیـه، نشان دهد.

" رویتر درون این باره از قول یلتسین مـینویسد: آمریکا از هم اکنون اعلام مـیکند کـه قفقاز جزو حوزه نفوذی آن کشور است، اما منافع ما پا بـه پای افزایش نفوذ واشنگتن درون قفقاز کاهش مـییـابد. وی کـه در شورای امنیت ملی روسیـه سخن مـی گفت یـادآور شد حل و فصل مسائل قفقاز حتما با درون نظر  گرفتن منافع و امنیت  ملی ما باشد و ما حق داریم از جامعه جهانی درون این زمـینـه انتظار تفاهم داشته باشیم و وزارت خارجه روسیـه حتما در این زمـینـه  اقدام کند.

یلتسین یـادآور شد کـه شمال قفقاز همچون بشکه باروت هست و هر لحظه ممکن هست منفجر گردد. وی از وزارت امور خارجه و سرویس امنیت فدرال ( جانشین کا گ ب ) خواست با یک سیـاست هماهنگ، حافظ منافع امنیتی روسیـه درون قفقاز باشد." 10

همچنین درون چنین شرایطی نیز یکی دیگر از کارگزاران کرملین از خود واکنش نشان داد. بوریس نمـیتسوف معاون اول نخست وزیر و وزیر نفت و گاز روسیـه، درون یک برنامـه پر بیننده تلویزیونی نسبت بـه صدور نفت دریـایی خزر و حضور نظامـی نیروهای آمریکایی درون این منطقه هشدار داد. خبرگزاری ایتار تاس بنقل از نمـیتسوف گزارش مـی دهد " اگر ما رژیم حقوقی دریـای خزر را هم اکنون حل نکنیم بـه عنوان رهبر دراین منطقه محسوب نمـی شویم بلکه بعنوان یک بیگانـه خواهیم بود. ... وی گفت من فردا ( امروز) اجلاسی را درون این مورد تشکیل خواهم داد و فکر مـی کنم کـه ما قطعاً اجازه نخواهیم داد کـه مانور ناوگان ششم آمریکا و یـا هر مانور بزرگ دیگر نظامـی درون این منطقه انجام گیرد چه رسد بـه وقوع درگیریـها نظامـی. وی افزود ما متأسفانـه زمان زیـادی را که تا بحال از دست داده ایم که تا آنجا کـه موقعیت آمریکا دراین منطقه تقویت شده است." 11     

اما درون گزارشی کـه روزنامـه " روسکی تلگراف" بـه چاپ رسانید، عمق نگرانی و دل آشوبی جامعه روسیـه درون آن تبلور وسیعی داشته است. این روزنامـه چاپ مسکو درون این باره مـی نویسد: " با فعال شدن شرکتهای خارجی درون زمـینـه انتقال نفت دریـای خزر از حوزه قفقاز جنوبی، روسیـه بـه آرامـی از دور انتقال نفت این منطقه بـه اروپا کنار گذاشته مـیشود." 12

افغانستان پرده نخست " استراتژی جاده ابریشم" کاخ سفید

کارگزاران جمـهوریخواه کاخ سفید، روزگاری از ریچار نیکسون سلف خود درون حزب جمـهوریخواه - و رئیس جمـهوری پیشین آمریکا- شنیده و آموخته بودند کـه " کلید فتح آسیـای مـیانـه و شرق چین" کـه منابع نفت و گاز درون آن بـه وفور غلیـان مـی کند و به همان تناسب بازار گسترده ای را به منظور کالاهای ارزش افزوده تشکیل مـی دهند، زمانی مـیسر خواهد شد کـه بر " افغانستان " سیطره گسترده ای داشته باشند.

بنابراین بدنبال صرف هزینـه های سنگین درون دوره مقاومت و  پس از سقوط دولت مارکسیستی نجیب الله و حاکم شدن مجاهدین افغان، برخلاف انتظار واشنگتن، نـه تنـها نظمـی جامع برکشور کـه منطبق بر منافع واشنگتن باشد، حاکم نگردید، بلکه هر یک از گروه های مجاهدین افغانی به منظور افزایش قدرت و ثروت خود، با گروه های رقیب دیگر بـه جنگ و نزاع  مـی پرداختند؛ درون نتیجه آن نظمـی کـه مورد نظر کارگزاران کاخ سفید بود، بـه منصه عمل نرسید، و برعتمامـی گروه های مذکور پی درون پی با یکدیگر بـه جنگ و جدال مـی پرداختند. از این روی دیر زمانی نگذشت کـه چندین شرکت نفتی آمریکایی علاقه خود را بـه برقراری و ایجاد نظم درون افغانستان اعلام داشتند. بی شک این گزینـه علاوه بر اینکه منطبق با منافع کمپانی های نفتی آمریکایی بود، مقاصد کلان سیـاست خارجی و امنیت ملی واشنگتن، بویژه درون حوزه تامـین انرژی را نیز پوشش کامل مـی داد.

بدین ترتیب طولی نکشید کـه گروه های مجاهدین افغان – کـه نتوانسته بودند نظمـی را بر کشور حاکم کنند - از دیده گان مقامات سیـاسی و امنیتی واشنگتن فروافتاده  و ملا محمد عمر و گروه تحت رهبری او، کاندید درون دست گرفتن قدرت درون افغانستان شدند که تا بلکه بواسطه این گروه " استراتژی جاده ابريشم" قوت گرفته و بدین ترتیب راه به منظور انتقال نفت و گاز آسیـای مـیانـه و دریـای خزر بـه سوی بازاهای مصرفی جهانی، هموار گردد.

داود مـیر، کاردار افغانستان درون فرانسه - درون دولت برهان الدین ربانی –  در مصاحبه با ماهنامـه "عربی" چاپ پاریس اطلاعات جالب توجهی را ارائه مـی دهد، وی درون این باره اظهار نظر مـی کند و مـی گوید: " قدرت گیری سریع طالبان را مـی توان معلول سه علت دانست: 

- جنگ داخلی افغانستان ( کـه در سال 1992، بعد از آنکه کابل توسط قوای شاه مسعود تسخیر شد، بـه راه افتاد) .

- توسعه طلبی پاکستان.

- اهمـیت اقتصادی منابع سوخت آسیـای مرکزی و ضرورت حمل آن از طریق افغانستان. " 

او درون ادامـه مـی افزاید:

" پاکستان از طریق « آی. اس.آی» ( I.S.I ) سرویس امنیتی معروفش، طالبان را خلق کرد. از هم پاشیدگی افغانستان و وجود بیش از 2 مـیلیون پناهنده افغانی درون پاکستان کار پاکستانی ها را آسانتر کرد. تصمـیم پاکستان همزمان شد با توجه کمپانی های نفتی آمریکایی بـه گاز ترکمنستان وراه حیـاتی عبور آن بـه بندر گراچی درون پاکستان از طریق افغانستان ولی وزارت امور خارجه آمریکا کـه روابط خود را بـه حکمتیـار قطع کرده بود سرمایـه گذاری درون افغانستان را بـه استقرار رژیمـی مشروع درون کابل موکول کرد. بدینسان، تعصبات مذهبی طالبان با منافع پاکستان و آمریکا همسو شد. هزینـه عملیـات طالبان را کـه حدود 30 مـیلیون دلار براورد مـی شود کمپانی نفتی « یونوکال» ( UNOCAL ) مـی پرداخت. بدین ترتیب طالبان تقریباً تمام شـهرهای بزرگ را بدون جنگ، با پول و استفاده از خیـانت، تصرف د." 13

این رویکرد نیز بزودی منافع واشنگتن را تامـین نمـی کرد، اگر چه طالبان توانسته بودند نظمـی قابل توجهی را بـه افغانستان بازگرداند، اما درون این کشور هنوز حکومت واحد و سرتاسری بـه معنی واقعی کلمـه وجود نداشت، گروه های بزرگی از مجاهدین کـه از قدرت اخراج شده بودند، همچنان سودای بازگشت بـه قدرت را درون سر مـی پرورانند. چه بسا جنگ های داخلی که تا حد قابل توجهی مـهار شده بود، لیکن جنگ و ستیز همچنان ادامـه داشت. تمامـی این موارد بـه همراه حضور القاعده و بن لادن و طالبان عرب، سبب مـی شد که تا نگاه های شک آمـیزی درون کاخ سفید،  بر فراز حکومت طالبان درون این کشور گسترانیده شود.

طولی نکشید کارشناسانی کـه مسائل منطقه را رصد مـی د با پروسه جدیدی مواجه شدند، آنـها بـه ناگاه پی بردند کـه وقایع و اتفاقات جاری نشان مـی دهد کـه کاخ سفید پیش از حل معمای- انرژی در-  این بخش از جهان درون آسیـای مـیانـه، افغانستان را بـه حال خود نیمـه رها کرده و در تلاش هست تا "استراتژی جاده ابريشم" را درون بخش هایی از قفقاز، بـه سامان برساند.   

بدین ترتیب درون روز نوزدهم مارس 1999، كنگره آمريكا درون اقدامـی کـه انتظار آن مـی رفت لایحه ای را بنام "استراتژی جاده ابريشم"  (Silk Road Strategy Act ) بصورت قانون بـه تصویب رسانید کـه بر اساس این مصوبه نحوه تامـین منافع ایـالات متحده آمریکا از کرانـه دریـای مدیترانـه درون غرب که تا گستره آسیـای مرکزی درون شرق را شامل مـی شد. این طرح منافع تجاری آمریکا را بر اساس شاهراه جاده ابریشم ترسیم مـی کرد کـه در گذشته کالا و مال الالتجاره را از غرب بـه شرق و بالعجابجا مـی د. درون این طرح هدف آن بود که تا با کوتاه دستان روسیـه، ایران و چین از منطقه علاوه بر بازار مصرف آنـها، منابع انرژی کشورها حوزه قفقاز و آسیـای مـیانـه درون "استراتژی جاده ابريشم"  را درون اختیـار و انحصار خود داشته باشند. درون این طرح، آنگونـه کـه طراحان آن ترسیم کرده بودند، تسلط روسها بر منابع و معابر نفت و گاز شکسته و بزودی و از کنترل او خارج مـی شد.

جدال موفق به منظور عبور نفت و گاز دریـای خزر

در آغاز به منظور عبور نفت دریـای خزر بـه بازاهای جهانی، چند راه به منظور کارشناسان امور متصور بود،  خط لوله نخست کـه البته از مدتی پیش درحال احداث بود، نفت خام را از مـیدان نفتی تنگیز قزاقستان و از طریق روسیـه بـه بندر نووروسیرسک درون دریـای سیـاه منتقل و از آنجا بـه سوی جهان خارج صادر مـی گردید. درون مورد خط لوله بعدی، کـه باعث جدال های گسترده ای نیز شد، دو پیشنـهاد مورد تدقیق و توجه بود، نخست خط لوله از طریق مسیر جنوب، کـه از مـیانـه ایران مـی گذشت و یـا این کشور مـی توانست از طریق سوآپ، نفت و گاز دریـای خزر را بـه مصرف کنندگان جهانی برساند. تمامـی کارشناسان بـه این نکته تاکید داشتند کـه عبور نفت و گاز دریـای خزر از طریق ایران، مسیری بسیـار ارزان و مقرون بـه صرفه تر است، اما یک نکته مانع آن مـی شد، جمـهوری اسلامـی ایران، درون اردوگاه جهانی، درون ردیف دشمنان غرب محسوب مـی شد و این عامل بازدارنده ای بود کـه غرب بـه هیچ وجه نمـی خواست کـه این امتیـاز بزرگ نصیب جمـهوری اسلامـی ایران شود. اما مسکو درون این مـیانـه با بـه نمایش گذاشتن چهره ای خیر خواهانـه ای تلاش داشت که تا مانع این کار شود. مقامات کرملین بـه همکاران آمریکایی خود این موضوع را گوشزد مـی د، اکنون کـه ایران درون کانون ِ دشمنان ِ آمریکا قرار دارد و به حمایت از تروریسم بین المللی مـی پردازد، بعد چه بهتر آنکه آمریکا مسیر اورشیـا خود را دنبال کند. مقام آمریکایی درون این باره مـی گوید :" برخی از مقام های روسیـه هنوز با مسیر باکو مخالفند، اما مسکو اخیراً بـه واشنگتن گفته است؛ با این نکته موافق هست که نباید بـه ایران اجازه داد بر مسیرهای انرژی منطقه حاکم شود." 14 بدین ترتیب، مسیر غربی دریـای خزر مورد توجه واشنگتن و متحدان غربی او درون لندن قرار گرفت کـه نفت را از طریق خط لوله باکو – جیـهان بـه ترکیـه مـی رساند.

مقامات کرملین کـه حرص و ولع مقامات کاخ سفید را بـه درستی شناسایی کرده بودند، از همان راهی وارد شدند کـه بتوانند، بیشترین امتیـاز را از واشنگتن دریـافت کنند، روسها درون این بازی بطور ضمنی با تسلط واشنگتن درون حوزه نفت و گاز دریـای خزر موافقت نشان دادند، اما بـه همان ترتیب نیز راههایی پر از سنگ و لاخ را درون مقابل آمریکاییـان گسترانیدند. یعنی هنگامـی کـه آمریکاییـان درون بخش های مـهمـی از گستره قفقاز جولان مـی دادند، عناصر اطلاعاتی جمـهوری اسلامـی ایران نیز درون آن سامان حضور گسترده ای داشتند. پطر گونچاروف مفسر سیـاسی خبرگزاری نووستی، درون گزارشی کـه اطلاعات آن از سوی منابع امنیتی روسیـه بـه تائید رسیده هست در این باره مـی نویسد: " درون مدت اخیر ایران بطور قابل توجهی توسعه طلبی اقتصادی خود درون آسیـای مـیانـه را گسترش داده کـه منافع روسیـه بطور مرسوم درون آنجا دیده مـی شوند. اما مسکو درون سکوت با این مـی سازد و چنین محاسبه مـی کند کـه هر چه حضور ایران بیشتر باشد، حضور آمریکا و ترکیـه و تا حدی چین کمتر مـی شود." 15

مخالفت آمریکا با عبور نفت دریـایی خزر از خاک ایران

آنگاه کـه شرایط ظاهراً بـه نفع واشنگتن درون جریـان بود و شرکت های نفتی آمریکایی سیـادت و اقتدار خود را درون عرضه نفت و گاز درون دریـای خزر بازیـافتند، اصطکاک منافع مرتباً از یک سو مـیان آمریکا و از سوی دیگر با روسیـه و جمـهوری اسلامـی ایران موجود بود. روس ها از سیـاست مشخصی پیروی مـی د، آنـها خود عاقلانـه نمـی دانستند شخصاً درون منازعه با آمریکا وارد شوند، بلکه از درگیری پنـهان و آشکار مـیان واشنگتن و تهران درون منطقه بویژه درون قفقاز و آسیـای مـیانـه سود مـی جستند. بدین ترتیب مقامات آمریکایی درون تلاشی گسترده درون پی آن بودند که تا منافع جمـهوری اسلامـی ایران را درون منطقه ناکام سازند. کاخ سفید از هر اقدامـی کـه بتواند، هم منافع و هم امکانات تهران را درون منطقه محدود سازد، بهره مـی جست.

سناتور بروان بک، رئیس کمـیته روابط خارجی مجلس سنای آمریکا " بـه دولت توصیـه کرد سریعاً اقدام کند و جلو مداخله های ایران و روسیـه درون منطقه دریـای خزر را بگیرد. وی گفت دسترسی آمریکا بـه دریـای خزر امری بسیـار حیـاتی هست زیرا منابع انرژی دیگر را درون اختیـار ما قرار مـیدهد." 16

بنابراین درون اقدامـی کـه منطبق بر استراتژی عبور نفت و گاز از دالان قفقاز، و هم آهنگ بر اساس طرح " استراتژی جاده ابریشم" کاخ سفید بود، "« ویلیـام دیلی » وزیر بازرگانی آمریکا اظهار عقیده کرده: ایران نبایداز فعالیتهای نفتی درون منطقه آسیـای مرکزی و قفقاز سود ببرد." 17 بدین ترتیب خبرگزاری رویتر، درون این ارتباط گزارش داد ویلیـام دیلی، وزیر بازرگانی آمریکا کـه در روز 18 ژانویـه 1998 درون آنکارا بسر مـی برد، تاکید کرد: چون رژیم ایران حامـی تروریسم هست و درون جهت بی ثباتی منطقه تلاش مـی کند، نباید هیچ پروژه ای کـه نفت و گاز دریـای خزر را از طریق ایران انتقال مـی دهد، بـه اجرا درآید.

ویلیـام دیلی تاکید کرد: پروژه های بزرگ اقتصادی این منطقه نباید وسیله پشتیبانی از حکومتهایی مثل حکومت ایران شود کـه برای دستیـابی بـه سلاح کشتار جمعی و حمایت از تروریسم و بی ثبات منطقه تلاش مـی کند.

از سوی دیگر آمریکا نیز درون تلاش مستمر بود که تا به متحدان اروپایی خود نیز این فشار را تحمـیل کند که تا در حوزه نفت و گاز دریـای خزر بـه جمـهوری اسلامـی ایران مساعدت مالی نکنند، بلکه برعواشنگتن درون تلاش بود که تا اروپاییـان نیز امکانات مالی و تکنولوژیکی خود را بـه رهبری آمریکا درون قفقاز بکار گیرند. "به گزارش رادیو اسرائیل یک مقام ارشد دولتی درون آمریکا فاش ساخت دولت واشنگتن تلاش دارد کشورهای اروپائی را متقاعد سازد بجای احداث شاه لوله نفت و گازی کـه از خاک ایران بگذرد یک شاهراه انرژی از طریق قفقاز، بـه سوی قاره اروپا بکشند، کـه با ایران هیچگونـه ارتباط نداشته باشد.

معاون وزیرخارجه آمریکا درامور اقتصادی استوارت ایزن اشتات ضمن اعلام این خبر گفت برخی کشورهای اروپائی نسبت بـه این برنامـه تمایل نشان مـی دهند ولی هیچگونـه تعهدی درون این زمـینـه نسپرده اند. درون صورت اجرای این برنامـه جمـهوری اسلامـی هر ساله از صدها مـیلیون دلار درآمد ناشی از حق عبور نفت و گاز جمـهوری های مسلمان آسیـای مـیانـه بـه اروپا محروم خواهند شد."18

اسرائیل و نفت دریـای خزر

کسی چه مـی دانست روزی کـه تزار روسیـه درون پی یـافتن چوب گردو، روبرت نوبل، 19  این یـهودی زاده متمول را بـه قفقاز مـی فرستد که تا برای تولید قنداق تفنگ ارتش تزاری روسیـه بکوشد، وی با نفت و گاز درون آذربایجان آشنا مـی شود، و تولید و تجارت این کالای استراتژیک را پیشـه خود مـی گرداند. آیـای مـی دانست کـه وجود این طلای سیـاه اسباب جنگ های بزرگ و حتی جنگ جهانی گردیده و موجبات سقوط خاندان رومانف درون آن کشور و برخی  قدرت های دیگر از جمله آدلف هیتلر درون جهان را رقم خواهد زد؟!

در آغاز حکومت لرزان بولشویک ها، آنـها نیز نمـی توانستند درون برابر کمپانی های نفتی غربی از خود مقاومتی شایـان توجه نشان دهند. هنگامـیکه نظام اتحاد شوروی برقرار بود و کمنترن درون آن کشور راه های رهایی از بندهای امپریـالیستی را به منظور مردمان و زحمتکشان همنوع خود، درون کشورهای منطقه و قاره های دیگر مـی جستند، کرملین با کمال مـیل و رغبت بخش های قابل توجهی از مـیادین نفتی خود درون قفقاز را بر اساس طرح نپ درون اختیـار کمپانی نفتی سینکلر آمریکایی قرار داده بود. 

اما بعد از اینکه حکومت بولشویکی اقتدار خود را درون روسیـه و سپس درون امتداد طول و عرض روسیـه برقرار ساخت، کمپانی های نفتی خارجی از جمله کمپانی نفتی سینکلر نیز امتیـاز استخراج نفت این کشور را از دست داد، و به طبع آن، انحصار این کالای استراتژیکی نیز درون دست کرملین افتاد.

با فروپاشی اتحاد شوروی، و آنگاه تکه و پاره شدن جمـهوری های این امپراتوری، بسیـاری از قدرت های غربی کـه خود را پیروز این رزم مـی دیدند، بخش های قابل ملاحظه ای از غنایم خود را درون معادن نفت و گاز دریـای خزر، از جمله درون نفت و گاز جمـهوری آذربایجان شوروی مـی جستند. درون دوره زمامداری ابوالفضل ایلچی بیگ، این ناسیونالیست آذربایجانی کـه تلاش مـی کرد که تا مناسبات جدی را با کمپانی های نفتی آمریکایی برقرار سازد، این موضوع به منظور روسیـه بسیـار سخت مـی آمد، و مسکو با اعمال فشارها  و درون اقدامـی، اسباب سرنگونی حکومت ایلچی بیک را فراهم ساخت و او ناگزیر گردید که تا از کشور بگریزد.

حیدر علی اف، این کمونیست کهنـه کار و عضو پولیت بورو حزب کمونست اتحاد شوروی و رئیس کا. گ . ب و دبیر کل حزب کمونیست جمـهوری آذربایجان شوروی، با مساعدت کمپانی های نفتی همچون بریتیش پترولیوم – آموکو؛ و بدون مخالفت مسکو بـه نرمـی بقدرت بازگردانیده شد، طولی نکشید کـه یک کنسرسیوم بین المللی درون حوزه نفت و گاز دریـای خزر متعلق بـه جمـهوری آذربایجان تشکیل و شروع بـه کار مـی کند، متعاقباً  برآورد مـی شود کـه کمپانی های نفتی درون آذربایجان بالغ بر چهل مـیلیـارد دلار سود تحصیل کرده اند.

کنسرسیوم علاوه بر بی پی – آموکو – کـه شصت درصد سهام شرکت بین الملی نفت آذربایجان را بـه خود اختصاص داده بودند، شامل کمپانی های دیگری همچون: یونوکال و مکدرموت پنس اویل و یک کمپانی ترکی نیز مـی شد.

در سال 1997 نیز الگور معاون بیل كلینتون، رئیس جمـهوری وقت آمریکا زمـینـه مساعدی به منظور امضای یک قرارداد کلان نفتی - کـه حجم بسیـار زیـادی از ذخایر نفتی آذربایجان - را مـیان کمپانی نفتی شورون  و شرکت ملی نفت جمـهوری آذربایجان فراهم آورد.

اسرائیل نیز بنابه حضور صاحب منصبان یـهودیـان آذربایجانی توانست مناسبات نزدیک و گسترده ای را باکو برقرار سازد، بویژه بحران مـیان باکو و تهران درون چند حوزه نفتی کـه اختلافات عمـیقی را مـیان  ایران و جمـهوری آذربایجان سبب شد و مزید بر علت، حضور نیروهای اطلاعاتی و امنیتی جمـهوری اسلامـی ایران درون جمـهوری آذربایجان و ادعای چندین باره مبنی براینکه بخشی از جناح های داخلی جمـهوری اسلامـی ایران درون حال  صدور انقلاب اسلامـی و طرح کودتایی درون آن کشور است، و مواردی از این دست، مناسبات مـیان تهران و باکو را بـه پایین ترین سطوح خود درون تاریخ روابط این دو کشور رساند؛ درست وجود مرعی و یـا نامرعی همـین خطر هست که مناسبات باکو و تل آویو را بمرحله استراتژیکی رسانیده است. باکو با دریـافت اطلاعات و تسلحیـات از تل آویو، سعی مـی کرد که تا ارکان قدرت خود درون خاندان علی اف را تداوم داده و تضمـین کند.

تل آویو نیز با رشد اقتصادی و بازارهای گسترده ای کـه در منطقه و جهان یـافته، تلاش دارد که تا منابع مطمئن و قابل دسترسی بـه انرژی، بویژه نفت و گاز را به منظور خود درون آینده تضمـین کند. درون بررسی های بعمل آمده مشخص مـی شود کـه " اسرائیل 20% از نفت خود را از معادن آذربایجان درون خزر دریـافت مـی کند." 20

بنابراین تل آویو به منظور تضمـین امنیت خود و امکان دسترسی آسان و بی دردسر بـه نفت و گاز دریـای خزر، حفظ حاکمـیت ملی آذربایجان را از اولویت های سیـاست های خارجی و اقتصادی خود برمـی شمرد. حال اگر وجود دو وزیر یـهودی کـه گفته مـی شود دارای گذرنامـه های اسرائیلی هستند درون دولت مـیخائیل ساکاشویلی را نیز بـه این گزارش بیـافزایم، تصور این موضوع کـه امنیت حاکمـیت جمـهوری آذربایجان و جمـهوری گرجستان، مماس با امنیت اسرائیل مـی گردد، امری بـه دور از واقعیـات نیست. بنابراین، این حدس کـه تا چه حد واشنگتن همراه با تل آویو، سیـاست های خاورمـیانـه ای و قفقاز خود را با هم منطبق کرده باشند، مـی تواند قابل پذیرش باشد، و طرح این اتحاد را بـه مرحله ای حساس و استراتژیکی برساند.

پس از جنگ روسیـه و گرجستان درون ماه اوت سال 2008، مقامات ارشد جمـهوری اسلامـی نیز درون این رابطه موضع دولت متبوعه خود را روشن ساخته و در این مـیان تهران، مقامات تل آویو را عامل و طراح این واقعه معرفی مـی کنند. محمود احمدی نژاد، رئیس جمـهوری اسلامـی ایران کـه دیدگاه های بشدت ضد اسرائیلی دارد، درون چندین مرحله حاکمان تفلیس را ملامت کرده، و تاکید مـی کند کـه اسرائیل درون این آوردگاه نقش مـهمـی داشته است. 21

نمـی توان با استناد بـه گفته های رئیس جمـهوری ایران کـه با دارا بودن احساسات ضد اسرائیلِی، شـهره عام و خاص هست اکتفا کرد و آنرا بعنوان یک مانیفست مورد استفاده قرار داد. اما گزارشات معتبر دیگری از جمله گزارش " انستیتو دولتی تحقیقات دفاعی سوئد" نیز ادعای معادل استدلال رئیس جمـهوری اسلامـی ایران را مـی رساند.

" انستیتو دولتی تحقیقات دفاعی سوئد گزارشی درون رابطه با جنگ پنج روزه درون اوستیـای جنوبی منتشر کرد کـه در آن تحلیلگران سوئدی تایید مـی کنند کـه علیرغم حضور 130 مشاور نظامـی آمریکایی درون گرجستان و برگزاری مانور مشترک Immediate Responce -2008 پیش از حمله گرجستان بـه اوستیـای جنوبی، آمریکا از عملیـات تفلیس درون اوستیـای جنوبی حمایت نکرد. درون گزارش خاطر نشان مـی شود کـه این مانور نـه به منظور آماده سازی حمله بـه اوستیـای جنوبی و بلکه به منظور "ایران" بود. ..

طبق اطلاعات این انستیتو، متخصصین نظامـی اسرائیلی کـه تعداد آنـها حدود هزار نفر بود، نقشی بزرگ درون این راستا ایفا د. مولفین گزارش این را غیر ممکن نمـی دانند کـه حتی "برخی از مشاورین اسرائیلی مستقیماً درون نبردها حضور داشتند".

روزنامـه Svenska Dagbladet بـه نقل از منابعی اسرائیلی اطمـینان خاطر مـی دهد کـه در بین اسرائیلی ها درون گرجستان ژنرال "گال هیرش" نیز وجود داشت کـه در آماده سازی عملیـات اسرائیل درون لبنان درون سال 2006 مـیلادی نیز شرکت داشت. گویـا هیرش شخصاً حمله بـه تسخینوالی را آماده کرده بود. سوئدی ها دلیل افزایش توجه تل آویو بـه گرجستان را چنین توضیح مـی دهند: 

اسرائیل حمله بـه ایران را آماده مـی کند و گرجستان بعنوان سکویی به منظور حمله انتخاب شد. تفلیس و تل آویو پیشتر توافقنامـه ای محرمانـه منعقد کرده بودند کـه طبق آن مقامات گرجستان دو فرودگاه را درون اختیـار نظامـیان اسرائیل قرار دادند و در آنـها جنگنده های اسرائیلی مستقر خواهند شد کـه باید تسلیحات هسته ای ایران را هدف گیرند. درون غیر این صورت هواپیماهای اسرائیلی مجبور مـی شدند بـه عراق بروند کـه مـی توانست مسیر را بسیـار طولانی ساخته و مشکلاتی دیپلماتیک را بـه همراه داشته باشد. یک دلیل دیگر توجه اسرائیل بـه گرجستان نیز مسئله ترانزیت نفت است. اسرائیل 20% از نفت خود را از معادن آذربایجان درون خزر دریـافت مـی کند. طلای سیـاه از طریق خط لوله باکو-تفلیس-جیـهان منتقل مـی شود کـه اسرائیل شدیداً درون ثبات آن ذینفع است." 22

چشم انداز مـیانـه

هنگامـیکه مجریـان انقلاب رنگی از یوغ حکومت های الیگارشی خانوادگی درون جمـهوری های پیشین اتحاد شوروی درون مسیر جدایی از وابستگی با مسکو قرار گرفتند، شاید همگان فکر مـی د، کـه وقایع قابل توجه ای درون این ناحیـه درون جریـان است، اما با ورود ريچارد آرميتاژ معاون اول وزير امور خارجه آمريكا بـه ارمنستان و پس از ديدار با روبرت كوچاريان رئيس جمـهور ارمنستان وی " درون گفتگو با خبرنگاران درون ايراوان گفت كه ايالات متحده آمريكا درون قفقاز منافع دارند". 23  او با گفتار صریح خود پرده از رازی را برداشت، رازی کـه در آن اذعان مـی شود کـه بعضی از سیـاست پیشگان درون این منطقه با واشنگتن داراری استراتژی موازی هستند.

بنظر مـی رسد کـه طرح این بحث خطای تحلیلی نخواهد بود کـه گفته شود تاریخ درون حال تکرار است، و امروز همان کنش و واکنشی کـه در گذشته مـیان دولت ها و امپراتوری های روبه ظهور و یـا رو بـه زوال، درون آن پیرامون قفقاز با هم مماس و درگیر بوده اند، اکنون با اندکی تغییر و با حضور غرب بویژه ایـالات متحده آمریکا درون جریـان است. استراتژیست های آمریکایی، از جمله زيبيگنیو برژينسکي از بخش ديگري از آنچه امريکائي ها درون این منطقه بدنبال آنند پرده برمي دارد و مـی گوید : " گرجستان براي ما دسترسي بـه نفت و به زودي بـه گاز آذربايجان، درياي خزر و آسياي مرکزي را ميسر مي سازد، درون اين چارچوب اين کشور اهميتي استراتژيک دارد." 24
هشدار کرملین، درون نشست شوراي وزراي امور خارجه كشورهاي مشترك المنافع بعمل آمد، شورایی کـه پیش درآمدی به منظور اجلاس سران جامعه همسود بود، نشستی کـه قرار بود هفته بعد از آن یعنی اوایل سپتامبر 2005 درون قازان روسیـه صورت پذیرد، رخ نمود. بـه عبارت روشنتر " طي اين نشست بـه كشورهاي متحد سايق بطور واضح فهانده شد كه آن دسته از آنـها كه درون حوزه نفوذ روسيه باقي بمانند، تمام امتيازات اقتصادي از جمله امكان خريد انرژي بـه پايين ترين قيمت را حفظ خواهند نمود. بـه كشورهايي هم كه قصد جهت گيري بـه سمت غرب را دارند، توصيه شده كه يكبار ديگر بـه ارزيابي مجدد عواقب تصميمات خويش بپردازند."

تحلیلگران وابسته بـه کاخ کرملین نگرانند کـه " قزاقستان و بلاروس كه درون آستانـه انتخابات رياست جمـهوري هستند، قربانيان بعدي انقلابهاي رنگين تحريك شده از سوي غرب گردند".

به عقيده همـین تحليلگران " كشورهايي كه درون حوزه نفوذ روسيه باقي مانده اند، بايد درون برابر غرب حمايت شوند. بـه عقيده آنان، غرب كه با موفقيت روند تغيير رهبري درون اوكراين و گرجستان را اجرا نموده و ولاديمير وارونين،‌ رئيس جمـهور مولداوي را نيز بـه سمت خويش جذب كرده، بـه همين بسنده نخواهد كرد و به تلاش براي خارج ساختن كشورها يكي بعد از ديگري از حوزه نفوذ روسيه ادامـه ميدهد. " 25

تهران نیز منافع سنتی خود را درون منطقه آسیـای مـیانـه و بویژه قفقاز دنبال مـی کند، ایران به منظور احیـای راه ابریشم نیر درون تلاش است، این کشور از کریدور "شمال- جنوب" کـه ایران را بـه روسیـه و اروپا پیوند مـی دهد، دل بسته هست ؛ بنابراین طبیعی هست که تهران، قفقاز را علاوه بر حوزه نفوذ اقتصادی خویش، جزء حوزه امنیتی خود نیز مـی داند. منوچهر متکی، وزیر خارجه جمـهوری اسلامـی ایران، نسبت بـه این موضوع واکنش نشان داده، او هر گونـه تحول و طرحی را بدون مشارکت ایران درون منطقه قفقاز صورت گیرد، غیر ممکن مـی داند و معقد هست : " قفقاز منطقه يي هست که هم مرز با ايران هست لذا هرگونـه تحولي بدون مشارکت ايران غيرممکن است." او درون ادامـه افزود کـه " طرف ايراني همچنان بـه فعال ساختن نقش خود درون منطقه [ قفقاز ] ادامـه خواهد داد."  26

این چه منافع استراتژیکی هست که رئیس دیپلماسی خارجی جمـهوری اسلامـی ایران از آن سخن بـه مـیان مـی آورد؟ نباید فراموش کرد کـه ایران اکنون بزرگترین سرمایـه گذار درون این بخش از منطقه است، و بخش قابل توجه ای از این سرمایـه گذاری ها را نـه بخش خصوصی بلکه بخش دولتی و یـا شبه دولتی از جمله سپاه پاسدران این کشور هست که درون قفقاز انجام مـی دهد. روزنامـه نزاويسيمايا گازتا، گزارش جالب توجه ای را درون این مورد ارائه مـی دهد، این روزنامـه درون بخشی از مطالب خود مـی نویسد: " ايران طرح‌هاي گسترده سرمايه‌گذاري درون اقتصاد گرجستان و ارمنستان را بررسي مي‌كند كه ممكن هست حدود 1 ميليارد دلار براي تفليس و همين مبلغ براي ايروان درون نظر گرفته شود. جهت مقايسه، حجم كلي سرمايه‌گذاري‌هاي روسيه درون گرجستان درون سال 2006 از 30 ميليون دلار تجاوز نكرده بود ... اگر اين توسعه‌طلبي سرمايه عملي شود، ايران مي‌تواند بـه مـهمترين عامل منطقه‌اي تبديل شود". 27

با تمامـی این رخدادها، بـه همراه نجوا و پژواک هایی کـه از هر دو سوی شرق و غرب بـه گوش مـی رسد، گواهی مـی دهد کـه جهان مـی حتما عنقریب منتظر خبر و یـا واقعه ای جدید باشد، کـه وقوع  آن امری اجتناب ناپذیر مـی نماید. از یک سو، ولادیمـیر پوتین مرد قدرتمند درون تاریخ روسیـه و سکاندار کاخ کرملین وعده مـی دهد کـه " بـه تغییرات مثبت درون روابط مسکو و واشنگتن بعد از روی کار آمدن دولت جدید آمریکا امـیدوارست." او " درون پاسخ بـه سوالی درون رابطه با اینکه آیـا روابط روسیـه و آمریکا با روی کار آمدن "باراک اوباما" رئیس جمـهور منتخب آمریکا تغییر خواهد یـافت یـا خیر، گفت: "بسیـار امـیدواریم کـه این تغییرات مثبت باشند". 28

کرملین درون سندی کـه اه و استراتژی امنیت ملی این کشور را که تا سال 2020، تبیین و پوشش مـی دهد، نیز بر همـین موضوع تاکید دارد و از آن استقبال مـی کند. درون این سند با توجه بـه رقیب اصلی قلمداد واشنگتن، اما باز هم بر این نکته تاکید شده هست که " روابط مسكو و واشنگتن شاهد تحولاتي مثبت درون زمان باراك اوباما، رييس‌جمـهور منتخب آمريكا خواهد بود". 29   

در سوی دیگر این رابطه مقامات غربی قرار دارند کـه آنـها نیز بـه نوبه خود سعی دارند که تا به نتیجه ای مرضی الطرفین درون این مـیانـه برسند، بدین ترتیب هست که مقامات سابق غربی بـه همراه مشاوران و تئوری پردازان آنـها درون مسکو گرد مـی آیند که تا بنحوی بـه این بحث رسیدگی کنند. رادیو فردا درون این باره گزارش مـی دهد: "مقام هاى سابق بين المللى روز سه شنبه درون نشستى درون مسكو، پايتخت روسيه، ابراز اميدوارى كردند كه مسئله هسته اى ايران بعد از روى كار آمدن باراك اوباما، رييس جمـهور منتخب آمريكا، حل و فصل شود.

در نشست مسكو، ويليام پرى، وزير دفاع سابق آمريكا، نيز اظهار داشت: همكارى قوى ميان مسكو و واشينگتن براى حل و فصل منازعه بر سر برنامـه اتمى ايران و ساير بحران هاى بين المللى حياتى است.

آقاى پرى افزود: با دولت جديدى كه درون آمريكا روى كار خواهد آمد، فرصتى براى كاهش تنش موجود (در روابط دو كشور) ايجاد خواهد شد. و اگر چنين اتفاقى رخ دهد درون نتيجه ما مى توانيم براى حل همـه مشكلات از جمله درون ارتباط با ايران همكارى با يكديگر را آغاز كنيم ". 30

کارشناسان و گزارشگران کـه موضوعات را رصد مـی د کم و بیش از طرح این موضوع که تا حدودی نیز مطلع بودند. بطور مثال پیتر هیوسی، درون مقاله ای درون واشنگتن تایمز نسبت بـه آن واکنش نشان مـی دهد. او گواهی مـی دهد که" درون ماه ژانویـه دولت جدید آمریکا حتما تصمـیمـی دشوار اتخاذ کند. از یک سو مـی توان بـه روند استقرار سامانـه ضد موشکی درون لهستان و چک ادامـه داده و پارلمان های هر دو کشور را فراخواند کـه توافقنامـه های مربوطه را با آمریکا تصویب کنند. از سوی دیگر مـی توان این برنامـه ها را لغو کرد و بدین ترتیب درون برابر روسیـه کـه چنین گامـی را برهم زننده تعادل استراتژیک مـی داند، کوتاه آمد". 31

تردیدی نیست کـه برخی از مقامات اتحادیـه اروپا، بویژه مقامات آلمانی حسن نیت خود را درون مقابل کرملین بـه نمایش گذاشتند، که تا منافع روسیـه بطور قابل ملاحظه ای حفظ شود. از جمله درون ارتباط با موضوع پیوستن گرجستان و اوکرایین بـه پیمان ناتو، رادیو دویچه وله درون این ارتباط گزارش مـی دهد کـه " درون این مـیان شخصیت‌های سیـاسی آلمان نظیر آنگلا مرکل و فرانک والتر اشتاین‌مایر، وزیر امور خارجه، تبدیل بـه چهره‌های روز رسانـه‌های روسی شده‌اند. دلیل این حرکت را هم مـی‌توان پشتیبانی آلمان از عدم عضویت اوکرائین و گرجستان درون ناتو دانست، کـه در حقیقت نوعی مخالفت با خواست آمریکا بـه شمار مـی‌آید".

مقامات سیـاسی روسیـه نیز از این رویکردی کـه منافع روسیـه را محترم مـی شمارد استقبال کرده و در واکنشی خرسندانـه نسبت بـه این موضوع واکنش نشان دادند. دیمـیتری روگوزین سفیر روسیـه درون اتحادیـه اروپا با استقبال از این موضوع  " تصمـیم اخیر ناتو را بـه منزله تایید این امر دانست کـه برای ناتو موضوع روسیـه مـهم‌تر از درون خواست عضویت اوکرائین و گرجستان است. او درون همـین رابطه گفت: «نیروهای ضد روسی موفق نشدند خواست خودشان را عملی کنند. شکاف و اختلاف نظر درون ناتو امری بارز هست و این شکاف درون صورت گسترش یـافتن ناتو عمـیق‌تر هم خواهد شد. با وجود تمام دسیسه چینی‌های آمریکا، بـه خصوص کوندالیزا رایس، تفکرات و عقاید ضد روسی نتوانستند جای خود را باز کنند. این نکته بـه این معناست کـه اروپا دست بـه کار ساختن خواسته‌های سیـاسی خود شده است".  32

اما تردیدی نیست کـه واشنگتن درون تغییر و تحولاتی کـه پس از انتخابات ریـاست جمـهوری درون آن کشور صورت پذیرفته عملاً سیـاست های خارجی خود را که تا حدود قابل توجه ای منعطف تر نموده است.

بدین ترتیب سران کشورهای غربی کمال حسن نیت خود را درون مـیدان قفقاز بـه نمایش گذشتند، اگر چه زبانی واحدی از آن سو بـه گوش نمـی رسد، اما سیگنال هایی کـه از آن سو بـه این طرف فرستاده مـی شود بـه شکل محسوسی نشان از حسن نیت دارد، درون پیغام ارسال شده، عقب نشینی غرب درون حوزه قفقاز بویژه گرجستان کاملاً مشـهود و ملموس  است.

کوندالیزا رایس، وزیر خارجه آمریکا درون روز چهارشنبه، 27 نوامبر گفت: " واشینگتن درون گردهمایی ِ هفته آینده وزیران و نمایندگان ناتو درون بروکسل، درون مورد پیوستن اوکرائین و گرجستان بـه ناتو پافشاری نخواهد کرد". 33

این سیگنال نیز بـه مسکو رسیده است، کـه در واشنگتن رجال سیـاسی و کارپردازان سیـاست خارجی این کشور بنحو قابل قبولی حاضر بـه نوعی سازش و مدارا درون عرصه مناسبات بین المللی هستند. نیکلای زلوبین مدیر برنامـه های روسیـه و آسیـای مرکز اطلاعات دفاعی آمریکا، بنقل از تحلیلگران آمریکایی مـی نویسد: " اگر لازم باشد کـه گرجستان را با ایران تعویض کنند، آمریکا بـه این امر دست خواهد زد. چرا کـه بلندپروازی های هسته ای ایران به منظور کاخ سفید بـه مراتب مـهم تر از بلندپروازی های سیـاسی تفلیس است. ژئوپلیتیک یعنی همـین ". 34

اما نباید بـه این موضوع خوش بین بود، چرا کـه سکه روی دیگری نیز دارد. سیـاست کوره راهی هست خمـیده و پیچ اندر پیج کـه قرار گرفتن درون آغاز جاده بررسی آن، امکان نگاهی شفاف درون انتها را بدرستی مـیسر نمـی سازد. بنابراین نباید تنـها بـه این دیدگاه بسندیده کرد و خطر یک رویـارویی عظیم مـیان قدرت های بزرگ جهانی و یـا منطقه ای را کـه برحسب منافع ملی و طبقاتی آنـها سرچشمـه مـی گیرد را از ذهن دور داشت.      

در مقاله ای بنام "آمریکا آماده جنگ جدید درون قفقاز مـی شود" دمـیتری یفستافیف، کارشناس برجسته سیـاسی روس نظر دیگری را ابراز مـی دارد، او درون باره احتمال از سرگیر جنگی گسترده تر درون منطقه سخن بـه مـیان مـی آورد و مـی گوید: " بیمـه آمریکا درون برابر ریسک های نظامـی حاد شدن اوضاع درون حوزه دریـای سیـاه را درون نظر دارد. درون آستانـه زمستان و بهار ممکن هست مـیخائیل ساآکاشویلی رئیس جمـهور گرجستان سعی کند کـه جایگاه رو بـه افول خود بر سر قدرت را نجات داده و جنگ جدیدی را آغاز کند. کـه این بار ایـالات متحده کنار نخواهد ماند". 35

این گزارش پژواک سندی هست که کارشناسان ارشد کاخ کرملین نیز آنرا تایید مـی کنند. کاخ کرملین درون سندی کـه اه و استراتژی امنیت ملی این کشور را که تا سال 2020، تبیین و پوشش مـی دهد، نیز بر همـین موضوع تاکید دارد. درون این سند همچنین بـه موضوع شروع یک جنگ بزرگ تاکید شده است. " بر اساس اين سند عنوان شده هست كه جهان طي سال‌هاي آينده با جنگ‌هايي بر سر منابع انرژي روبرو خواهد شد". گزارش سند استراتژی امنیت ملی روسیـه ادامـه مـی دهد :" اين جنگ‌ها درون نزديكي مرزهاي روسيه يا مرزهاي هم‌پيمانانش رخ خواهد داد. تهيه‌كنندگان اين سند اعلام كرده‌اند كه تنش درون مناطق درگير افزايش خواهد يافت و احتمالا اين درگيري‌ها وارد كشورهايي درون آسيا و آفريقا، شبه جزيره كره و نيز ادامـه‌ي خشونت‌ها درون افغانستان و عراق مي‌شود". 36

به هر ترتیب روشن است، درون صفحه ای کـه از آن بنام تاریخ نام مـی شود، قدرتهای معظم همواره  بر حسب توان و امکانات خود، منابع و حوزه نفوذ خود را روشن و مشخص مـی سازند، اگر فرض شود سکوت غرب بویژه ایـالات متحده آمریکا درون جنگ گرجستان نشان از ابراز رضایت مندی از تعیین حوزه مناطق نفوذ و رها گرجستان بـه حال خود و دست کشیدن از دالان قفقاز و نفت و گاز دریـای خزر تلقی گردد، درون سوی دیگر آن بلاانقطاع سوالی پیش روی قرار مـی گیرد کـه حوزه نفوذ و منافع ایـالات متحده آمریکا درون این ره اورد کجا و کدام خواهد بود؟ پاسخ این سوال راهگشای مـهمـی خواهد بود کـه مـی تواند که تا حدود قابل توجه ای ما را بـه وقایعه ای کـه ممکن هست عنقریب بوقوع بپوندد، راهنما سازد. هرالد تریبیون، کوشش دارد که تا گوشـه ای از زاویـه تاریک را آشکار سازد. این روزنامـه درون این ارتباط مـی نویسد: " فرانسوي‌ها ‌بسيار مايلند که تا آمريكا هم درون كنفرانس تابستان سال آتي [ 2009] كه درباره" ساختار امنيتي جديد درون اروپا" هست و با پيشنـهاد ‌و شركت روسيه و كشورهاي اروپايي خواهد بود شركت كند. اين كنفرانس كه درون آن درباره امنيت جامع اروپا، حضور ‌ناتو و عضويت كشورهايي چون اوكراين و گرجستان درون اين سازمان امنيتي- نظامي و نيز درباره استقرار سپر ‌دفاع موشكي آمريكا درون اروپا بحث خواهد شد، بهترين موقعيت و فرصت ممكن هست تا ايالات متحده و اروپا درون ‌ازاي برخي امتيازات بـه روسيه نظر مساعد اين كشور را درون همراهي با برنامـه‌هاي آمريكا و اروپا درباره ‌برنامـه هسته اي ايران، جلب كنند ".‌‌ 37

نتیجه سخن

واقعه 11 سپتامبر 2001، این فرصت زیبنده را بـه مقامات جمـهوریخواه درون کاخ سفید داد که تا از آن استفاده هوشمندانـه لازم را ببرند. بدین ترتیب، نخست افغانستان – کـه بنا بـه اظهارات ریچارد نیکسون " کلید فتح " آسیـا و چین است. –  در 7 اکتبر 2001مورد هجوم نیروهای ائتلاف بین المللی بـه رهبری ایـالات متحده آمریکا – کـه ناتو آنرا مدیریت مـی کرد -قرار گرفت  و آنگاه درون 20 مارس 2003، عراق نیز بواسطه اقدامات نظامـی بـه سرنوشتی مشابه گرفتار آمد.

کاخ سفید همچنین علاقه خود را از قفقاز، یعنی قطعه استراتژیک از پازل " استراتژی جاده ابریشم" پنـهان نمـی داشت. انقلاب های رنگین درون صربستان ( 2000)، گرجستان ( 2003)، اکرایین ( 2004) و قرقیزستان(۲۰۰۵) نیز بـه این رویـای جمـهوریخواهان آمریکایی و سپس همفکران انگلیسی آنـها جامعه عمل پوشانید. لیکن دیری نپاید کـه شکست انقلاب لاله درون اندیجان ِ ازبکستان درون 13 مـه 2005 و سپس مرگ صفر مراد نیـازوف رئیس جمـهوری خودشیفته ترکمنستان، درون 21 دسامبر 2006، و کمـی بعد از آن اعتراضات آتشین ولادیمـیر پوتین درون چهل و سومـین کنفرانس سیـاست امنیتی درون مونیخ ِ آلمان درون 10 فوریـه 2007، سپس اجرای مانور سازمان همکاری های شانگهای درون چلیـابینسک روسیـه درون اوت 2007، کـه در اطراف رشته کوههای اورال برگزار گردید، بدنبال آن اقدام کاوشگران روسی درون همان سال به منظور تصاحب نفت و گاز درون قطب یخ زده شمال 38 و سپس آزمایش "پدر همـه بمب ها" ی دنیـا، 39  توسط روسها درون سپتامبر 2007، و در نـهایت با بحرکت درون آوردن ناوگان های دور برد استراتژیکی هوایی و دریـایی درون همان سال، مجموعه این اقدامات را مـی توان بـه ظهور امپراتوری نوین روسیـه مربوط دانست و طبیعتاً استراتژی جاده ابریشم با چالش های جدی مواجه گردید. اما کابوس واقعی آمریکا با شکست این کشور درون پروژه استراتژی " خاورمـیانـه بزرگ " رقم خورد. یعنی هنگامـیکه  ادامـه جنگ 33 روزه – اسرائیل و حزب الله درون اوت  2006  بنا بـه اصرار کوندالیزا رایس ، وزیر خارجه کابینـه بوش، و با این استدلال کـه ما درون این جنگ مبارک و بزرگ " شاهد درد زایمان خاورمـیانـه جدید هستیم "، بـه یکباره  نتوانست نوزاد "خاورمـیانـه  بزرگ " خود را بـه صحت و سلامت بـه دنیـا آورد، این امر باعث تأسف و تألم شدید رئیس دیپلماسی خارجی کاخ سفید و سایر مقامات واشنگتن واقع شد و استراتژی واشنگتن را با مشکلات و معضلات جدی مواجه ساخت.

جهان درون طول 2 قرن اخیر با تغییرات مدام جغرافیـایی مواجه بوده است. هر تغییر جغرافیـایی بعد از اصطکاک و درگیر شدن منافع قدرت های بزرگ پدیدار شد، بویژه بعد از پایـان دوجنگ بزرگ جهانی، مرزهای جهانی ترک عظیمـی برداشته و قدرت های بزرگ در پی مصاف خونین، مرزهای جغرافیـایی را براساس منافع و امنیت ملی خود تعریف و ترسیم د.  اما درون اثنای پایـان جنگ جهانی دوم، جهان با تعریف جدیدی روبرو گردید. بطوریکه این کره خاکی با تمامـی متعلقات و مباشران سیـاسی و دولتمران آن درون کنفرانس یـالتا (4 که تا 11 نوامبر 1945 ) بصورت عمومـی مـیان مسکو، واشنگتن  و لندن تقسیم شد.

جهان که تا پایـان دهه 1980 عملاً براساس همـین تعریف ژئوپولتیک درون جریـان بود. اما با دگردیسی درون اتحاد شوروی، و با فروپاشی اردوگاه سوسیـالیزم و فائق آمدن ایـالات متحده آمریکا بعنوان یگانـه ابرقدرت جهانی، این کشور کوشید تاجغرافیـای سیـاسی را- با سخت افزارهای جنگی و یـا نرم افزارهای انقلابات رنگین- آنگونـه کـه منطبق بر منافع و امنیتی ملی این کشور است، تعریف، ترسیم و در نـهایت آنرا اجرا کند.  

در حالیکه روسیـه اکنون از خواب گران زمستانی خود بیدار شده و سیـاست سازان کاخ کرملین دگرباره همچون دهه 1950 قد برافراشته و منافع ملی خویش را درون خارج از جغرافیـای سیـاسی خود مـی جوید. جهان گویی بـه اوایل دهه 1950 گام نـهاده است. اما درون این مـیان یک حلقه مفقوده ای وجود دارد کـه نام نامشخص آن "یـالتا جدید" با تسمـیه احتمالی دیگر است.

انتظار مـی رود امروزه سیـاست های خارجی آمریکا درون دولت باراک اوباما دچار دگرگونی رادیکالی شود و در نتیجه انتظار مـی رود کـه در این راستا نزم افزارها و پالسی های جدیدیی بکار شوند؛ بطور قطع مقامات کاخ سفید از حزب دمکرات آمریکا کـه معمار و بنیـانگذاران اصلی " استراتژی جاده ابریشم" بوده اند، بعید بنظر مـی رسد، کـه این استراتژی را - کـه در امتداد امنیت و استراتژی ملی این کشور حرکت مـی کند،- بـه کناری گذاشته و از آن بـه سهولت گذر کنند. با توجه بـه اینکه درون دو سوی این مجادله دو شخصیتی بر قدرت تکیـه زده اند، کـه هر یک از آنـها بیشترین آرا را درون تاریخ ریـاست جمـهوری آمریکا بدست آورده  و دیگری مقام نخست درون رهبری تاریخ روسیـه را بـه خود اختصاص داده است، و هر یک از این دو مقام، از قدرت منحصر بفردی  در نزد افکار عمومـی کشورهای خود برخوردار هستند، کـه بواسطه این مقام و موقعیت عقب نشینی از مواضع خود را پسندیده نمـی بینند. بنابراین بنظر مـی رسد و یـا انتظار مـی رود کـه جدال ها بـه مراحل حساس خود نزدیکتر شوند و یـا اینکه درون یک معماری جدید، با یـالتای دیگری حوزه نفوذ هر یک از قدرت های مذکور بـه لحاظ حقوق بین المللی روشن و دقیقتر شود.

بنابر این عدم توفیق ایـالات متحده آمریکا درون طرح " خاورمـیانـه بزرگ" و شکست اسرائیل درون جنگ 33 روزه درون تابستان 2006، و ظهور امپراتوری نوین روسیـه درون سال 2007 و همچنین شکست و هزيمت مـیخائیل ساکاشویلی درون بازپس گیری اوستیـای جنوبی و آبخازیـا درون تابستان 2008 را آیـا حتما در طرح شکست ایـالات متحده آمریکا درون " استراتژی جاده ابریشم" ارزیـابی کرد؟  آیـا جنگ گرجستان بخش نـهایی جنگ بر سر تسلط و کنترل منابع هیدروکربنی و راههای ترانزیتی آن قلمداد گردیده و یـا بخش آغازین این حرکت بـه حساب مـی آید؟ و سوال اساسی و مـهم تر این هست که اگر این جنگ و غائله درون حقیقت فاتح و مغلوب مشخصی نداشت و در تعیین خط و مرزبندی ژئواستراتژیکی درون این منطقه ژئواکونومـیکی، هنوز مرزهای جغرافیـایی و ژئوپولیتیکی همچون " یـالتای جدیدی " بـه معنی واقعی کلمـه شکل نیـافته و تعریف نشده است. سوالی کـه برای هر تحلیلگر و کنکاشگری مطرح مـی شود، این هست که: " بعد از گرجستان نوبت چه کشوریست؟"  

دسامبر 2008

hossein105@hotmail.com

منابع:

January 18th, 2009

---

[بعد از گرجستان نوبت چه کشوریست قسمت صدوسی وهفت نبرد گله]

نویسنده و منبع | تاریخ انتشار: Thu, 27 Sep 2018 14:33:00 +0000

---